მსესხებლები VS ბანკები

“პრემიერს” ესაუბრა ექსპერტი ლია ელიავა:

_ ქალბატონო ლია, არცთუ იშვიათად არის ხოლმე საუბრები ბანკების მაღალ მოგებაზე, რაც მსესხებლების გარკვეული ნაწილის გაღიზიანებას იწვევს. თქვენ როგორ ფიქრობთ, შეიძლება თუ არა ზარალობდეს ბანკი და ამ შემთხვევაში როგორ უნდა მოიქცეს ის?

_ ყველას უნდა გვახსოვდეს, რომ კომერციული ბანკი არ არის საქველმოქმედო დაწესებულება, რომელიც მხოლოდ იმაზე ზრუნავს, როგორ გაუმართოს ხელი დაბალი შემოსავლის მქონე ფიზიკურ პირს ან ზარალიან მეწარმეს. ბანკისთვის არ არის დამახასიათებელი ალტრუიზმი. შეცდომაში არ უნდა შეგვიყვანოს ბანკების საქველმოქმედო ან სპონსორულმა ხელგაშლილობამ. ბანკს გააჩნია ორი ძირითადი მიზანი, რომელსაც ის ნებაყოფლობით არასოდეს დათმობს. ესენია მოგების მიღება და საქართველოს ეროვნული ბანკის მოთხოვნების შესრულება.

კომერციული ბანკი, როგორც ნებისმიერი მეწარმე, ორიენტირებულია მოგების მიღებაზე. მიუხედავად ამისა, ჩვენ პერიოდულად ვაწყდებით ინფორმაციას იმის შესახებ, რომ ბანკმა დროის გარკვეულ მონაკვეთში ვერ მიიღო მოგება და განიცადა ზარალი. საბანკო ბიზნესი, თუ ის ხორციელდება ადგილობრივი კანონმდებლობისა და მსოფლიოში აღიარებული საბანკო პრაქტიკის შესაბამისად, არასოდეს არ არის ზარალიანი. თუმცა, არსებობს ზარალიანობის ორი ძირითადი მიზეზი, რომელიც ესოდენ დამახასიათებელია საქართველოს საბანკო პრაქტიკისთვის. პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი მიზეზია სახელმწიფოს მიერ ბანკის დევნა და ხელოვნური გაკოტრება პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე, რასაც არაერთხელ ჰქონდა ადგილი ჩვენს სინამდვილეში. მეორე მნიშვნელოვანი მიზეზია ბანკის მენეჯმენტის ზარალზე გამიზნული ქმედებები ან უძლურება, იმუშაოს მომგებიანად. 

რაც შეეხება კომერციული ბანკების მეორე ძირითად მიზანს _ საქართველოს ეროვნული ბანკის მოთხოვნების შესრულებას, მისი მიღწევა-არმიღწევის საკითხზეა დამოკიდებული თვით კომერციული ბანკის არსებობის ფაქტი. კომერციული ბანკების მიმართ ეროვნული ბანკის მოთხოვნების დაწესების ძირითადი მიზანია ქვეყნის ფინანსური სტაბილურობის უზრუნველყოფა, ვინაიდან მათი მეშვეობით ეროვნული ბანკი ახორციელებს თავის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას. კომერციული ბანკისთვის სავალდებულოდ შესასრულებელია ეროვნული ბანკის არა მარტო ნორმატიული დოკუმენტების მოთხოვნები, არამედ წერილები და სიტყვიერი მითითებებიც კი. წინააღმდეგ შემთხვევაში არ დააყოვნებს სადამსჯელო სანქციები.

_ ბანკსა და მსესხებელს შორის ფინანსური ურთიერთობების გაუმჭვირვალობა ხშირად მათ შორის კონფლიქტების საფუძველი ხდება. მაინც რა არის ის მინიმალური ცოდნა, რასაც ბანკის კლიენტმა ყურადღება უნდა მიაქციოს?

_ კომერციულ ბანკთან ერთიერთობისას მაქსიმალურად უნდა იქნას გათვალისწინებული მისი ორი მთავარი მიზნის _ მოგების მიღებისა და ეროვნული ბანკის მოთხოვნების შესრულების _ აუცილებლობა. ამიტომაც მიზანშეწონილია, რომ კლიენტის ურთიერთობა ბანკთან ითვალისწინებდეს ამ ორ ძირითად გარემოებას. და განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ ბანკის მსესხებელი ინფორმირებული იყოს იმის შესახებ, რას ითხოვს მისგან ბანკი და როგორ იცვლება მისდამი ბანკის დამოკიდებულება გარკვეული გარემოებების გათვალისწინებით.

პირი ხდება ბანკის კლიენტი მაშინ, როდესაც ის ბანკთან დებს ხელშეკრულებას. საქართველოს საბანკო პრაქტიკაში გავრცელებულია ორი სახის ხელშეკრულება _ ანგარიშის გახსნისა და სესხის აღების ხელშეკრულებები. სხვა სახის ხელშეკრულებები (ლიზინგი, ფაქტორინგი, გარანტიები და სხვ.) საქართველოს ბანკების საქმიანობაში არ არის დიდი მოცულობის. რა თქმა უნდა, დღეისთვის პირის ბანკთან ურთიერთობის ყველაზე მნიშვნელოვანი თემაა სესხის მიღებისა და მისი მომსახურების პრობლემები.

როდესაც პირი ხდება ბანკის მსესხებელი, მას ეკისრება არა მხოლოდ ის ვალდებულებები, რომლებიც გაწერილია სასესხო ხელშეკრულებაში. კომერციული ბანკი ახდენს თავისი კლიენტის გამოკვლევას და აგროვებს ინფორმაციას იმის შესახებ, როგორი მსესხებელია პირი და სწორედ ამ კვლევის შედეგების შესაბამისად, ის აგებს ურთიერთობას მსესხებელთან. მსესხებლის შესაძლებლობების გამოკვლევას კომერციულ ბანკს ავალდებულებს ეროვნული ბანკი, რომელსაც გაწერილი აქვს გარემოებები, რომელთა საფუძველზეც ბანკი აფასებს მსესხებლის გადახდისუნარიანობას. ამ შეფასების საფუძველზე ბანკი პერიოდულად გადასინჯავს მის მიერ გაცემული სესხების ხარისხს და მათი შესაძლო დაუბრუნებლობის შემთხვევისთვის ქმნის ფინანსურ რეზერვებს. ეს ფინანსური რეზერვები იქმნება ბანკის შემოსავლებიდან და წარმოადგენს მისი ხარჯების მუხლს. გამომდინარე აქედან, კარგი მსესხებელი ბანკს `უჯდება იაფი~, ხოლო ცუდი მსესხებელი მისთვის ზარალიანია. ანუ, ბანკის მოგება, სხვა გარემოებებთან ერთად, მნიშვნელოვნად დამოკიდებულია იმაზე, რამდენად გადახდისუნარიანია მსესხებელი. სწორედ ეს გარემოება განაპირობებს ბანკის მიერ დიდი საკომისიოებისა და ჯარიმების დაწესებას მსესხებელზე ამ უკანასკნელის მიერ საკრედიტო ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შეუსრულებლობისთვის.

იმ შემთხვევაში, როდესაც ბანკი პირს უყენებს პრეტენზიას იმის შესახებ, რომ სესხი ვადაგადაცილებულია და ის ჯარიმდება ბანკის მიერ, აუცილებელია იმის ცოდნა, რომ ეროვნული ბანკის მიერ ვადაგადაცილებულ სესხად მიჩნეულია `სესხი, რომლის ძირითადი თანხის (მისი ნაწილის) ან პროცენტის განვადებით გათვალისწინებული თანხის გადახდა არ მომხდარა 30-ზე მეტი კალენდარული დღის განმავლობაში შეთანხმებული თარიღის შემდეგ, რომელიც მოცემულია სესხთან დაკავშირებულ შესაბამის დოკუმენტაციაში~. ამიტომაც, თუ ბანკის მიერ დაკისრებულ იქნა ჯარიმა 30 კალენდარულ დღეზე ნაკლები ვადის გადაუხდელობის ფაქტზე, ეს გადაწყვეტილება შესაძლებელია, გასაჩივრდეს როგორც ეროვნულ ბანკში, ასევე სასამართლოში.

_ მას შემდეგ, რაც ბანკი გააფორმებს ხელშეკრულებას მსესხებელთან, ის დამოუკიდებლად ახორციელებს მთელ რიგ ღონისძიებას. რაში მდგომარეობს ეს უკანასკნელი და რამდენად სამართლიანია ბანკის მოქმედება?

_ თუ მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობა იდეალურია, მისი კაპიტალი და გადახდისუნარიანობა სტაბილურია, თუ დროულად ხდება ძირითადი თანხისა და პროცენტის გადახდა. ასეთ სესხზეც კი კომერციული ბანკი ახდენს რეზერვების ფორმირებას ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 2%-ის ოდენობით. მეწარმემ კი, დამატებით ზემოთ მოცემული პირობებისა, უნდა დაადასტუროს, რომ მისი `ბიზნესგეგმა რეალურია და პრაქტიკულად განხორციელებადი, და რომ მისი ძირითადი პროდუქცია და მარკეტინგული სტრატეგია სტაბილურია და კონკურენტუნარიანი~. ასეთი სახის სესხს ეწოდება `სტანდარტული სესხი~ და ის ყველაზე სასურველია კომერციული ბანკისთვის.

ბანკმა შეიძლება სტანდარტული სესხი გადაიყვანოს კატეგორიაში `საყურადღებო სესხი~, რომელზეც იქმნება რეზერვი ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 10%-ის ოდენობით. სესხის ხარისხის შემცირების ორი მიზეზი არსებობს. პირველი, ეს არის ბანკის მენეჯმენტის შეცდომები, რომლებიც ამ შემთხვევაში ნაკლებად საინტერესოა, და მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობის პოტენციური გაუარესების შესაძლებლობა, რომლის შესახებ შეფასებას აკეთებს თვით ბანკი. პოტენციური შესაძლებლობა შეიძლება იყოს მრავალფეროვანი, მაგალითად, ინფორმაცია იმის შესახებ, რომ რომელიმე სამინისტრო ან უწყება დაიხურება მომავალში, მოსალოდნელია მოუსავლიანობა, ტურისტული სეზონის ჩავარდნა, ემბარგო ექსპორტზე ან იმპორტზე და სხვა ფაქტორები, რომლებმაც შეიძლება გააუარესოს მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობა. გარდა ამისა, ბანკი აქცევს ყურადღებას ისეთ გარემოებებს, როგორიცაა მოთხოვნილი ფინანსური ანგარიშგების, სამუშაო ან ბიზნესგეგმის წარმოუდგენლობა, სესხის ვადაგადაცილებული პროცენტის დაუფარაობა, როდესაც ნებისმიერი შეთანხმებული გადახდა ვადაგადაცილებულია 30 დღეზე ნაკლები პერიოდით. 

სესხის შემდეგი კატეგორიაა `არასტანდარტული სესხი~, რომელზეც იქმნება რეზერვი ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 30%-ის ოდენობით. ბანკის მიერ არასტანდარტულად მიიჩნევა სესხი, თუ ის ჩათვლის, რომ საფრთხე ექმნება დავალიანების დაფარვას ან საეჭვო ხდება მთლიანი გადახდა. მსესხებელი მეწარმის შემთხვევაში, თუ მისი მოგებისა და კაპიტალის მოცულობა საკმარისი არ არის ვალის გადასახდელად, ბანკს უფლება აქვს, დავალიანების დასაფარავად მეწარმეს გაუყიდოს გირაო, იპოთეკა ან სხვა აქტივები. ამის უფლებას მას აძლევს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 627-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც `გამსესხებელს უფლება აქვს, დაუყოვნებლივ მოითხოვოს ვალის დაბრუნება, თუ მსესხებლის ქონებრივი მდგომარეობა არსებითად უარესდება, რითაც საფრთხე შეექმნება სესხის დაბრუნების მოთხოვნას~. თუ სესხი არაუზრუნველყოფილია ან ნაწილობრივ უზრუნველყოფილია, მისი ხარისხის გაუარესების მანიშნებელია 30 და მეტი დღის ვადაგადაცილებული დავალიანების არსებობა, ხოლო თუ სესხი მთლიანადაა უზრუნველყოფილი _ 60 და მეტი დღის ვადაგადაცილებული დავალიანების არსებობა.  

სესხის ხარისხის შემდეგი კატეგორიაა `საეჭვო სესხი~. მასზე კომერციული ბანკი ქმნის რეზერვს ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 50%-ის ოდენობით. საეჭვოდ მიიჩნევა სესხი, რომელზეც მსესხებლის მხრიდან გადახდების შესაძლებლობა არასტანდარტულ სესხთან შედარებით უფრო მეტად ბუნდოვანია, დაიწყო ან დაიწყება გირაოს ან იპოთეკის გაყიდვის პროცედურები, არის შესაძლებლობა, მსესხებლისგან მიღებულ იქნას დამატებითი უზრუნველყოფა. თუ სესხი არაუზრუნველყოფილია ან ნაწილობრივ უზრუნველყოფილია, მისი ხარისხის გაუარესების მანიშნებელია 90 და მეტი დღის ვადაგადაცილებული დავალიანების არსებობა, ხოლო თუ სესხი მთლიანადაა უზრუნველყოფილი _ 120 და მეტი დღის ვადაგადაცილებული დავალიანების არსებობა.                

დაბოლოს, სესხის ხარისხის ყველაზე უარესი კატეგორიაა `უიმედო სესხი~, რომელზეც კომერციული ბანკი ქმნის რეზერვს ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 100%-ის ოდენობით. ბანკი უიმედოდ ჩათვლის სესხს, თუ მსესხებელი გახდა გადახდისუუნარო და მისგან თანხას ვეღარ დაიბრუნებს, თუ სესხზე გადახდები ვადაგადაცილებულია 150 დღით. ამ შემთხვევაში ბანკი ვალდებულია, სესხი მთლიანად ჩამოწეროს ბალანსიდან, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის ზარალობს დაუბრუნებელი სესხის თანხით. ეროვნული ბანკი კომერციულ ბანკებს ავალდებულებს, რომ მათ `ძალისხმევა უნდა მიმართონ უიმედოდ კლასიფიცირებული სესხების კანონიერად ამოღებისკენ სათანადო ზომების გამოყენებით, ყველა არსებული გირაოსა და იპოთეკის დასაკუთრებასთან და გაყიდვასთან დაკავშირებული კანონმდებლობით გათვალისწინებული პროცედურების დაცვის ჩათვლით~.

როგორც ვხედავთ, მსესხებლის უნარი და სურვილი, დროულად გადაიხადოს ბანკის წინაშე არსებული დავალიანება, განაპირობებს ბანკის მომგებიანობის ხარისხს. გამომდინარე აქედან, გადახდების ვადაგადაცილებაზე ბანკის მიერ დაწესებული ჯარიმები განპირობებულია როგორც მიყენებული ზარალის ანაზღაურების მცდელობით, ასევე მსესხებლის მიერ მომავალში სესხის დაფარვის ვადების დარღვევის თავიდან აცილების მიზნით.

_ დღევანდელ პირობებში, როდესაც ჯერ კიდევ სუსტია ეკონომიკა და მეწარმეები განიცდიან ფინანსურ უკმარისობას, ვერ იღებენ სათანადო მოგებას, როგორ უნდა მოიქცეს მსესხებელი, თუ მან შეატყო, რომ პრობლემები ექმნება საბანკო დავალიანების გადახდაში?

_ როგორ უნდა მოიქცეს მსესხებელი, თუ მას შეექმნა პრობლემები სესხის გადახდაში? უპირველეს ყოვლისა, ეს საკითხი არ უნდა გადადოს სამომავლოდ და არ გაამწვავოს ბანკთან ურთიერთობა, ჩვენ ზემოთ ვნახეთ, რა კავშირია გადახდების ვადაგადაცილებასა და ბანკის ზარალს შორის. გადახდისუნარიანობაში შექმნილი პრობლემების შესახებ აუცილებელია დაუყოვნებლივ ეცნობოს ბანკს.   

ჩვეულებრივ, თუ კეთილსინდისიერი მსესხებელი რთულ ვითარებაში მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო აღმოჩნდა, ბანკი მიდის გარკვეულ დათმობებზე. ამასთანავე, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ბანკთან არა მარტო ზეპირი, არამედ წერილობითი ურთიერთობაც, ვინაიდან მსესხებლის წერილები მოხვდება საკრედიტო საქმეში, რაც მომავალში შეიძლება გამოყენებულ იქნას სასამართლო პროცესში. თუ ბანკის მენეჯერი მაღალკვალიფიციური და ბანკის ინტერესების მაქსიმალურად დამცველი პირია, ის აუცილებლად გაითვალისწინებს მსესხებლის რთულ ფინანსურ მდგომარეობას და მას შესთავაზებს პრობლემის გადაწყვეტის რამდენიმე ვარიანტს. შეიძლება ბანკმა მსესხებელს შესთავაზოს სესხის დამატებით უზრუნველყოფა, ან გადახდების ვადების რესტრუქტურირება, ვთქვათ, მხოლოდ პროცენტების გადახდა გარკვეული პერიოდის განმავლობაში. შესაძლებელია მსესხებელმა დამოუკიდებლად მოახდინოს სესხის სხვა ბანკში ე.წ. პორტირება, რომელსაც ჰქვია სესხის რეფინანსირება. ამ ხერხით შესაძლებელია, თავიდან იქნას აცილებული ჯარიმები და გირაოს ან იპოთეკის დაკარგვის საშიშროება. შესაძლებელია, გამსესხებელმა ბანკმა მსესხებელს მისცეს მეორე სესხი პირველის დასაფარად, ოღონდ ამ დროს შესაძლოა, ბანკმა მოახდინოს პროცენტების კაპიტალიზაცია, რაც გულისხმობს მათ დამატებას ძირითად ვალზე, რომელსაც შემდგომ დაერიცხება პროცენტები.

თუ ბანკი არ მოდის მსესხებელთან მოლაპარაკებებზე და უპირობოდ ითხოვს სასესხო დავალიანების სრული მოცულობით დაფარვას, არ დააყოვნოთ, დაიქირავეთ კვალიფიციური ადვოკატი და მიმართეთ სასამართლოს. ჩივილი შესაძლებელია ყველაფერზე. შესაძლებელია ეჭვქვეშ დადგეს გირაოს ან იპოთეკის შეფასება, რაც მეტწილ შემთხვევაში საბაზრო ფასზე ბევრად ნაკლებია, შესაძლებელია შედავება ქონების შემფასებლის კვალიფიკაციის თაობაზე, შესაძლებელია შემოდავება ეკონომიკურად გაუმართლებელ და მტაცებლურ საკომისიოსა და საჯარიმო თანხებზე და სხვ. ამასთანავე, არსებობს დიდი ალბათობა იმისა, რომ მსესხებლის მიერ დაქირავებული ადვოკატის კვალიფიკაცია არ იქნება ნაკლები და ზოგ შემთხვევაში მეტიც იქნება ბანკის იურისტების კვალიფიკაციაზე.

დღეს სულ უფრო ხშირი ხდება ბანკის მიერ კოლექტორული სააგენტოების მომსახურების გამოყენება მსესხებლის დავალიანების ამოღების მიზნით. საქართველოში რამდენიმე კოლექტორული სააგენტო ფუნქციონირებს და მათი პროფესიული საქმიანობა კანონით არ არის რეგულირებული. შესაძლოა, მსესხებელს ვალის დაფარვის მოთხოვნით, მუქარით და სხვა მართლსაწინააღმდეგო ზომების გამოყენებით მიმართონ ასეთი კოლექტორული სააგენტოების თანამშრომლებმა. თუ მსესხებელი ჩათვლის, რომ ემუქრებიან მას ან მისი ახლობლების სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას ან ქონებას, მან ამის შესახებ დაუყოვნებლივ წერილობით უნდა აცნობოს პოლიციას. 

მიუხედავად ყველაფრისა, ფაქტი რჩება ფაქტად _ მსესხებელმა ბანკიდან გამოიტანა ფული, რომელიც მისი არ იყო. ეს ფული დასაბრუნებელია. რა თქმა უნდა, მსესხებელს ბანკი აძლევს სხვის ფულს, ხოლო დასაბრუნებელია საკუთარი ფული. ეს საკმაოდ რთული ფსიქოლოგიური მომენტია. ამიტომ, კარგი იქნებოდა, რომ ბანკებს, გარდა სასესხო ხელშეკრულების ზოგადი პირობების ზედაპირული გაცნობისა, მსესხებლისთვის აეხსნათ ხელშეკრულების ყველა პუნქტის არსი, აგრეთვე, ჩაეტარებინათ ერთგვარი ფსიქოლოგიური ტრენინგი, რომლის მიზანიც იქნებოდა კლიენტის მიერ იმის გაცნობიერება, რომ სესხი არ არის საჩუქარი და რომ მისი შემოსავლების გარკვეული ნაწილი ბანკის საკუთრებაა.

_ დიდი მადლობა.

ლაშა ნოდია, გაზეთი „პრემიერი“ 

FaceBook