საჭიროა თუ არა საქართველოში განვითარების სახელმწიფო ბანკის შექმნა?

“პრემიერს” ესაუბრა ექსპერტი ლია ელიავა:

- თქვენი აზრით, რით არის განპირობებული მთავრობის გადაწყვეტილება განვითარების სახელმწიფო ბანკის შექმნის შესახებ, როდესაც არსებობს ანალოგიური სტრუქტურა - საპარტნიორო ფონდი?

- განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისთვის განვითარების სახელმწიფო ბანკის არსებობა არის ნორმალური და საკმაოდ აპრობირებული პრაქტიკა, რომელსაც იყენებენ მთავრობები ეკონომიკაში არსებული სტრუქტურული დისპროპორციების წარმოშობისა და საბაზრო მექანიზმების არაეფექტიანობის პირობებში. განვითარების სახელმწიფო ბანკი აქვს მრავალ განვითარებად ქვეყანას. მისი მეშვეობით  ხელისუფლება უზრუნველყოფს ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ოპტიმალურ რეგულირებას. მეტიც, მსოფლიო პრაქტიკაში იქმნება რეგიონული და საერთაშორისო განვითარების ბანკები, რომელთა ძირითადი მიზანია განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკური ზრდის ხელშეწყობა და ცხოვრების დონის ამაღლება. მაგალითად, ასეთებია რეკონსტრუქციისა და განვითარების ევროპული ბანკი, აზიის განვითარების ბანკი, აფრიკის განვითარების საბანკო ჯგუფი და სხვ. რა თქმა უნდა, ხსენებული ბანკები არ შემოიფარგლებიან ერთი რომელიმე ქვეყნით, არამედ ისინი მოქმედებენ რეგიონში შემავალ ქვეყნებში და რეგიონის ფარგლებს გარეთაც.

ბუნებრივია, იბადება კითხვა, სჭირდება თუ არა საქართველოს განვითარების სახელმწიფო ბანკი, როდესაც ეკონომიკა მის გარეშეც ზრდის ტენდენციით ხასიათდება. ამაზე პასუხი მარტივია. ჩვენი აზრით, ნამდვილად სჭირდება, რადგან ქვეყნის ეკონომიკური ზრდა ძირითადად განპირობებულია ვაჭრობისა და საფინანსო სექტორების საქმიანობით, ხოლო რეალური სექტორის, ანუ იმ სექტორის, რომელიც ქმნის ქვეყნის მატერიალურ დოვლათს და ზრდის მოსახლეობის ცხოვრების დონეს, წვლილი ეკონომიკურ ზრდაში უმნიშვნელოა. ეკონომიკის რეალური სექტორი არათუ არ ვითარდება, არამედ, პირიქით, შემცირების ტენდენციით ხასიათდება. მაგალითისთვის შეიძლება დავასახელოთ სოფლის მეურნეობა, სადაც წარმოებული პროდუქცია უკანასკნელ ათწლეულში თითქმის განახევრდა. უკვე დიდი ხანია, საფინანსო სექტორმა არა მარტო თავის ხელში მოაქცია ქვეყნის მთელი ფინანსური რესურსები, არამედ შეიწოვა რეალური სექტორის როგორც საწარმოო, ასევე ადამიანური პოტენციალი. ფაქტობრივად, ჰიპერტროფირებული საფინანსო სექტორი არ აძლევს რეალურ წარმოებას განვითარების საშუალებას. ეს გარემოება კი განაპირობებს იმას, რომ საქართველო მსოფლიოს უღარიბეს ქვეყანათა რიგშია მოქცეული. Global  Finance-ის ბოლოდროინდელი შეფასებით საქართველო ცხოვრების დონის მაჩვენებლის მიხედვით 112-ე ადგილზეა მოქცეული სამოასა და შრი-ლანკას შორის. ამიტომაც სრულიად კანონზომიერია ხელისუფლების ძალისხმევის გააქტიურება ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობის მიმართულებით, რომელშიც პრიორიტეტული ადგილი განეკუთვნება სტრუქტურულ მოდერნიზაციას.

რაც შეეხება მოქმედ საპარტნიორო ფონდს, ის ძალიან საინტერესო წარმონაქმნია. ფონდი სახელმწიფოს მიერ შეიქმნა 2011 წლის აპრილში, როგორც სააქციო საზოგადოება, თუმცა მის საქმიანობაში სახელმწიფო, ფაქტობრივად, არანაირ მონაწილეობას არ იღებდა. ასე წერია საქართველოს კანონში “სააქციო საზოგადოება - საპარტნიორო ფონდის შესახებ”. ამ კანონში კიდევ ბევრი უცნაური ჩანაწერია. როგორც ჩანს, ფონდი ნაჩქარევად შეიქმნა არა დეკლარირებული სახელმწიფო მიზნების მისაღწევად, არამედ ცალკეული პიროვნებების, განსაკუთრებით ყოფილი სამთავრობო მაღალჩინოსნების დასაქმებისთვის. ეს ვარაუდი მყარდება იმითაც, რომ მოყოლებული 2011 წლიდან, ვიდრე დღემდე ფონდის მიერ, ფაქტობრივად, დაფინანსდა ორი სასტუმროსა და მეცხოველეობის სანაშენე მეურნეობის მშენებლობა საერთო თანხით 12,5 მლნ აშშ დოლარის ოდენობით. სულ ახლახან ინიცირებულ იქნა თბოელექტროსადგურის მშენებლობა. ფაქტობრივად, ფონდის ყველაზე მთავარი მიზანი - სამუშაო ადგილების შექმნა ვერ იქნა ჯეროვნად რეალიზებული, რაც მეტყველებს მისი საქმიანობის არაპერსპექტიულობაზე. სავარაუდოა, რომ ყოველივე ზემოჩამოთვლილი წარმოადგენს მთავრობისთვის საკმარის მიზეზს იმისთვის, რომ მოხდეს ამ ფონდის რეორგანიზება უფრო ეფექტიან სტრუქტურად. ასეთად კი ხელისუფლებამ მიიჩნია საქართველოს განვითარების ბანკი.

- დღეისთვის მიმდინარეობს მწვავე დისკუსია იმაზე, რომ განვითარების სახელმწიფო ბანკი შეიძლება გახდეს ქვეყანაში მოქმედი კომერციული ბანკების ძლიერი კონკურენტი. როგორ ფიქრობთ, არის თუ არა ეს შესაძლებელი?

- საქართველოს განვითარების ბანკი არ არის კომერციული ბანკი მისი კლასიკური მნიშვნელობით. არსებული კანონპროექტიდან გამომდინარე, განვითარების ბანკზე არ ვრცელდება საბანკო კანონმდებლობის ისეთი მოთხოვნები, როგორიცაა ბანკის სავალდებულო ლიცენზირება, კონკრეტულ საბანკო საქმიანობაზე ნების დართვა ან აკრძალვა, ლიკვიდაციის ან რეორგანიზაციის წესები, კომერციული ბანკების საქმიანობის გამჭვირვალობის უზრუნველყოფა, ფინანსური მდგრადობის უზრუნველმყოფი კოეფიციენტებისა და ნორმატივების დაცვა.  

კომერციული ბანკებისა და განვითარების ბანკის საქმიანობის ორიენტირები განსხვავებულია, ისინი არ გადაკვეთენ ერთმანეთს. 2014 წლის მარტის მდგომარეობით კომერციული ბანკების მიერ მხოლოდ 120 მსესხებელზე გაიცა მსხვილი სესხი, რომელთაგანაც თითოეული აღემატება 1 მლნ ლარს. აქედან მკაფიოდ ჩანს, კომერციული ბანკების მიერ მსხვილი პროექტების დაფინანსება არის საკმაოდ მოკრძალებული. განვითარების ბანკის საქმიანობის მასშტაბები კი ნავარაუდევია, იყოს უფრო მნიშვნელოვანი როგორც დაფინანსების მოცულობის, ასევე დროის ხანგრძლივობის კუთხით. ის უნდა მიიმართოს მსხვილ პროექტებზე, რომელთა საშუალებითაც მოხდება ეკონომიკის მოდერნიზება და ინკლუზიური განვითარება.

გარდა ამისა, განვითარების ბანკს ეკრძალება დეპოზიტების მიღება და ანგარიშსწორების ოპერაციების განხორციელება, ანუ ისეთი საქმიანობა, რომელიც შეადგენს კომერციული ბანკების ამოსავალ ქვაკუთხედს. შესაბამისად, განვითარების ბანკის საქმიანობა არ გავრცელდება საფინანსო ბაზრის იმ სეგმენტზე, რომელიც მათ დღეს უკავიათ.

მეტიც, განვითარების ბანკი ვალდებულია, სესხები გასცეს კომერციული ბანკების მეშვეობით. გამომდინარე აქედან, საუბარი უნდა იყოს არა შესაძლო კონკურენციაზე, არამედ კომერციული ბანკების პირდაპირ სარგებელზე. ამასთანავე, კანონით განვითარების ბანკს არ ეკრძალება კომერციულ ბანკებზე სესხების გაცემა.

გამომდინარე ზემოთქმულიდან,  სახელმწიფო განვითარების ბანკი არა თუ არ იქნება კერძო კომერციული ბანკების კონკურენტი, არამედ, პირიქით, გახდება მათი დამატებითი დაფინანსებისა და შემოსავლის ზრდის წყარო.       

- კონკრეტულად რა მიზნებს უნდა ემსახურებოდეს საქართველოს განვითარების ბანკი?

- საქართველოს განვითარების ბანკის კანონპროექტში ჩამოთვლილია ის ზოგადი მიზნები, რომლის შესრულებისთვისაც იქმნება ეს ბანკი. ესენია: ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალის მაქსიმალურად ეფექტიანად გამოყენება, ინვესტიციების მოზიდვა, სახელმწიფოს მიერ კერძო საფინანსო ინსტიტუტებისთვის ნაკლებად მიმზიდველი და სახელმწიფოებრივად მნიშვნელოვანი სფეროების განვითარება, ინოვაციური საქმიანობის წახალისება, საფინანსო სექტორის გაძლიერება და სამეწარმეო საქმიანობის სახელმწიფო მხარდაჭერა. სადავო არ უნდა იყოს, რომ კანონპროექტში დეკლარირებული მიზნები უაღრესად პრიორიტეტული და აქტუალურია საქართველოს ეკონომიკის განვითარებისთვის.

ახლა უფრო დაწვრილებით იმის შესახებ, რა შეიძლება იდგეს ამ დეკლარირებული მიზნების უკან. პირველ რიგში, ეს უნდა იყოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობა - ეკონომიკის რეალური სექტორის განვითარება, საზოგადოებრივი და საწარმოო ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაცია-მშენებლობა და მოდერნიზება, ადამიანური კაპიტალის განვითარება, მიკრო, მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარება, ინოვაციური განვითარების ხელშეწყობა, ენერგოეფექტიანი ტექნოლოგიების დანერგვის ხელშეწყობა, საინვესტიციო კაპიტალის მობილიზება, საბაზრო ეკონომიკის ინსტიტუციური გარემოს განვითარება.

განვითარების ბანკმა უნდა უზრუნველყოს შემდეგი ამოცანების გადაწყვეტა: ადამიანის ცხოვრების დონის, შრომის ხარისხისა და სამუშაო პირობების გაუმჯობესება, სიღარიბის პრობლემის გადაწყვეტა; ეკონომიკის რეალური სექტორის საწარმოების, მიკრო, მცირე და საშუალო ბიზნესის განვითარება, საბაზრო ეკონომიკის ინსტიტუციების ჩამოყალიბება და განვითარება; მაღალი ეფექტიანობის მქონე კომერციული პროექტების განხორციელება; სოციალური და საწარმოო ინფრასტრუქტურის შექმნა და მოდერნიზება; საფინანსო სექტორის ცალკეული სეგმენტების განვითარება. 

- როგორ შეაფასებდით საქართველოს განვითარების ბანკის პოტენციალს მის წინაშე დასახული მიზნების მიღწევის სფეროში?

- “საქართველოს განვითარების ბანკის შესახებ” კანონპროექტის თანახმად, განვითარების ბანკი არ წარმოადგენს არც კომერციულ ბანკს, არც საინვესტიციო ბანკს, არც საინვესტიციო ფონდს. ეს არის გარკვეული ჰიბრიდული წარმონაქმნი, შეკვეცილი ფუნქციებითა და ამოცანებით. ჩვენი აზრით, ამ ბანკის საქმიანობაში განსაკუთრებით უნდა გამოიყოს სამი მთავარი კომპონენტი: სესხების გაცემა კომერციული ბანკების მეშვეობით, დეპოზიტების მიღების აკრძალვა და საანგარიშსწორებო მომსახურების განხორციელება.

რა თქმა უნდა, სესხების გაცემა კომერციული ბანკების მეშვეობით განვითარების ბანკის საქმიანობას პირდაპირ დამოკიდებულს ხდის კომერციული ბანკების ნება-სურვილზე, მათი ქცევის წესებზე. სესხების დამოუკიდებლად გაცემის უფლება ფიზიკურ პირებსაც კი აქვთ, ამიტომაც განვითარების ბანკისთვის ამ უფლების ჩამორთმევა ძალიან ჰგავს რევერანსს კომერციული ბანკების მიმართ. ფაქტობრივად, სახელმწიფო სახსრების განკარგვა დამოკიდებული იქნება კომერციული ბანკის საკრედიტო პირობებზე, რაც მნიშვნელოვნად შეასუსტებს როგორც განვითარების ბანკის პოზიციებს, ასევე, მისი ინვესტიციების ეფექტიანობას. გამომდინარე აქედან, მიმაჩნია, რომ პუნქტი, რომელიც განვითარების ბანკს ავალდებულებს ,სესხები გასცეს მხოლოდ კომერციული ბანკების მეშვეობით, გარკვეულ გააზრებასა და სათანადო მოდიფიცირებას საჭიროებს.

მეორე საყურადღებო გარემოებაა განვითარების ბანკისთვის დეპოზიტების მიღების აკრძალვა. დღეისთვის საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობით დეპოზიტების მიღების უფლება აქვს არა მარტო კომერციულ ბანკებს, არამედ, აგრეთვე, საკრედიტო კავშირებს (თავისი წევრებისგან) და ისეთ ოდიოზურ წარმონაქმნსაც კი, როგორიცაა კვალიფიციური საკრედიტო ინსტიტუტი (იურიდიული და ფიზიკური პირების დეპოზიტების მიღება). თუ გარე ინვესტორი დააპირებს თავისი კაპიტალის განთავსებას განვითარების ბანკში არა როგორც მეწილე და არა როგორც გამსესხებელი, არამედ როგორც დეპოზიტორი, რატომ უნდა იქნას მისთვის ეს უფლება ჩამორთმეული? ან თუ განვითარების ბანკის მეწილე დააპირებს, უფრო მეტი საინვესტიციო თანხა გაიღოს ბანკის რომელიმე პროექტისთვის და ამისთვის ის ვერ გაზრდის თავის წილს ბანკში, რატომ უნდა ჩამოერთვას მას უფლება, ინვესტიცია განახორციელოს სხვა გზით - დეპოზიტის შეტანით განვითარების ბანკში? ბევრად უფრო ეფექტიანი იქნებოდა განვითარების ბანკისთვის ნება დაერთოთ, მისი მეწილეებისგან და ინვესტორებისგან დეპოზიტები მიეღო, რაც გაზრდიდა ბანკის საინვესტიციო თანხებს და, შესაბამისად, ინვესტიციების მოცულობის ზრდის შესაძლებლობებს.  

მესამე სადისკუსიო მომენტია განვითარების ბანკისთვის ანგარიშსწორებების განხორციელების აკრძალვა. მსგავსად სესხების გაცემისა, კანონპროექტის თანახმად, ყველა სახის ანგარიშსწორება როგორც ინვესტორებთან, ასევე ინვესტირების ობიექტებთან განხორციელდება კომერციული ბანკების მეშვეობით. გამომდინარე აქედან, განვითარების ბანკი არა მარტო სრულიად დამოკიდებული ხდება ერთ ან რამდენიმე კომერციულ ბანკზე, არამედ, ფაქტობრივად, იღებს კომერციული ბანკის ფილიალის სახეს, რაც არ მიგვაჩნია გამართლებულად.

თუ ზემოჩამოთვლილი ძირითადი პრობლემური საკითხები არ დარეგულირდა სახელმწიფოს ინტერესების გათვალისწინებით, საქართველოს განვითარების ბანკის საქმიანობას შეიძლება პრობლემები შეექმნას ინვესტიციების ეფექტიანობისა და ინვესტორების მოზიდვის სფეროში.

- თქვენი შეფასებით, ეს საკანონმდებლო ხარვეზები საკმაოდ მნიშვნელოვნად გამოიყურება. როგორ ფიქრობთ, რით არის ასეთი ვითარება გამოწვეული?

- საქართველოს განვითარების ბანკს უფლება აქვს, განახორციელოს დაზღვევისა და გადაზღვევის ოპერაციები. დააკვირდით, კანონში არ არის გათვალისწინებული მოთხოვნა, ეს ოპერაციები განხორციელდეს სადაზღვევო კომპანიების მეშვეობით. ბანკს უფლება აქვს, განახორციელოს ფინანსური შუამავლობა, თუმცა კანონით ის არ არის ვალდებული, ამისთვის მიმართოს რომელიმე საინვესტიციო ფონდს ან მსგავს საფინანსო შუამავალს. ბანკს შეუძლია, განახორციელოს სალიზინგო საქმიანობა და ამისთვის არ არის ვალდებული, სალიზინგო კომპანიებს მიმართოს. იმავდროულად განვითარების ბანკი ვალდებულია, სესხები გასცეს კომერციული ბანკების მეშვეობით, მას ეკრძალება დეპოზიტების მიღება და ანგარიშსწორებების განხორციელება - ანუ ყველა ის ოპერაცია, რომელსაც კომერციული ბანკები ახორციელებენ.

როგორც პრაქტიკამ დაგვანახა, სახელმწიფოს მხრიდან კომერციული ბანკების ინტერესების ლობირება არცთუ ისე იშვიათი მოვლენაა. ასე იყო 2011 წელს, როდესაც კომერციული ბანკიდან მოსულმა პრემიერ-მინისტრმა მიაღწია დივიდენდების დაბეგვრის გაუქმებას, ასე იყო 2013 წელს, როდესაც სესხის გირაოს პრობლემასთან დაკავშირებული საკითხების რეგულირება შეეხო მხოლოდ კერძო იპოთეკარების საქმიანობას. ანალოგიურ მიდგომას ჰქონდა ადგილი 2014 წელს, როდესაც კანონი “კონკურენციის შესახებ” მოერგო არსებულ მონოპოლიებსა და ოლიგოპოლიებს, მათ შორის, საბანკო სექტორში. ამ ჩამონათვალის გაგრძელება კიდევ შეიძლება, თუმცა ეს არ შეცვლის ზოგად ტენდენციას - რაც უფრო მსხვილია ბიზნესი, მით უფრო მეტი ბერკეტი გააჩნია მას საკუთარი ინტერესების ლობირებისთვის.

სრულიად ბუნებრივია, რომ მსხვილი ბიზნესი არა მარტო ასუსტებს და იცილებს კონკურენტებს, არამედ ახდენს საკუთარი ინტერესების ლობირებას ქვეყნის ხელისუფლებაში. ასე ხდება ყველგან, ყველა ქვეყანაში. თუმცა, ყველგან არ ხდება სახელმწიფოს ინტერესების უგულებელყოფა მსხვილი ბიზნესის სასარგებლოდ. რა თქმა უნდა, ეს დასკვნები საკამათოა და, შესაძლოა, ბევრისთვის მიუღებელიც. ყოველ შემთხვევაში, უნდა ვირწმუნოთ, რომ სახელმწიფო ისეთივე ერთგულებით დაიცავს საკუთარ ინტერესებს, როგორც ამას მსხვილი ბიზნესი აკეთებს.

- განვითარების ბანკის ფუნქციების ამდაგვარი შეზღუდვის პირობებში რამდენად შესაძლებლად მიგაჩნიათ მის წინაშე დასახული ამოცანების ეფექტიანად გადაწყვეტა?

- არ უნდა გამოვრიცხოთ, რომ ახლად შექმნილ განვითარების ბანკს კანონის გაუმართაობის გამო მომავალში შეექმნას მრავალი პრაქტიკული პრობლემა. ცხადია, დღევანდელი გადასახედიდან აშკარად არ ჩანს ყველა ის პრობლემა, რომლებზეც ჩვენ ვისაუბრეთ და ის პრობლემებიც, რომლებიც დროთა განმავლობაში შეიძლება დადგეს. ჩვენი აზრით, განვითარების ბანკის ფორმირებისა და ფუნქციონირების პროცესი დღის წესრიგში დააყენებს მისი საკანონმდებლო ბაზის შემდგომი სრულყოფისა და განვითარების აუცილებლობას. საქართველოს განვითარების ბანკმა უნდა შეძლოს ის, რაც ვერ შეძლო კერძო ბიზნესმა უკანასკნელი 24 წლის განმავლობაში - ამოიყვანოს საქართველო სიღატაკიდან და მისცეს მას შანსი, გახდეს ქვეყანა, სადაც ბავშვობა ბედნიერია, სიმწიფე - უზრუნველყოფილი, ხოლო სიბერე - ღირსეული.

- დიდი მადლობა.

 ლაშა ნოდია, გაზეთი „პრემიერი“

FaceBook