სამოქალაქო საზოგადოების კონტურები

(წერილი მეორე)

პოლიტიკური ისტერია და საზოგადოება

ტრადიციულად, საქართველოში სამი რამ ყველამ იცის: ფეხბურთი, ლიტერატურა და პოლიტიკა. რა თქმა უნდა, ღიმილის მომგვრელია ჩვენი ყოვლისმცოდნეობისა და ლოგიკის გაჯიუტების საზღვრები. სინამდვილეში,  კვალიფიცირებული სპეციალისტი სანთლითაა საძებნი, დაწყებული სანტექნიკოსითა და ექიმით დამთავრებული, მაგრამ პოლიტიკა მაინც სხვა ხიბლია ქართველი ადამიანისთვის _ ესაა სფერო, სადაც ყველას შეუძლია თავი ისე იგრძნოს, როგორც თევზმა _ წყალში. უპირველესი, უმთავრესი და თვალშისაცემი, რაც ასე თანამდევია თანამედროვე ყოფისა, სიტყვის რადიკალიზმია, რომელიც ეფუძნება უკიდურეს სუბიექტივიზმს და აღსავსეა სიძულვილითა და გესლით. ერთმანეთის ჯიბრით საქმის კეთების ტენდენცია, რომელიც გასდევს ჩვენს პოლიტიკურ ცხოვრებას, დამანგრეველი შედეგების მომტანია: კომუნისტების სიძულვილით მოვიდა გამსახურდიას ხელისუფლება, რომლის მიმართაც მტრულად განწყობილმა მეამბოხეებმა საბოლოოდ დაამყარეს შევარდნაძის მმართველობა, მერე ამ უკანასკნელის ზიზღმა ნაციონალური იდეოლოგიის ქვეშ გააერთიანა საზოგადოების უდიდესი ნაწილი. “ნაცმოძრაობის” მძულვარება გამოჰყვა “ქართულ ოცნებასაც”. მტრობით დანგრეულს სიყვარული აშენებსო და, საკითხავია, როდის უნდა დაუდგეს ქართველ საზოგადოებას სიყვარულით შენების ჟამი?!

ძნელია, თუ ერი გაუცხოვდება დემოკრატიული ფასეულობებისგან, თუ დაირღვევა ნორმები და ღირებულებები, მაგრამ ეს არამდგრადობა, გარეგანი და შინაგანი წინააღმდეგობანი სულიერ და ყოფით დრამად არ უნდა ვაქციოთ. ახლა საოცარი სიძულვილია ორ პოლიტიკურ ძალას შორის: პირველი ამბობს, რომ ცხრა წელი დანაშაულებრივი სისტემა ჩამოყალიბდა და ამ რეჟიმის გასამართლებას ითხოვს, მეორე თავს იცავს და იქით გადადის შეტევაზე (პრინციპით _ გაღმა შეედავე, გამოღმა დარჩები). ბალანსი დარღვეულია, შესაბამისად, საზოგადოების დიდი ნაწილი უკვე ვეღარ იტანს ყოფილი ხელისუფლების წარმომადგენლებს, აშკარაა ბიოლოგიური სიძულვილის ნიშნებიც კი. ყოფილის მხარდამჭერები ახალ პოლიტიკურ რეალობას ვერ იღებენ, ისევ ბელადის მოსვლის მოლოდინში არიან და გამოკვეთილია დეზორიენტაციისა და დეზადაპტაციის კლასიკური ნიშნები. ასეთი დაპირისპირების ფონზე შეუძლებელია სოციოკულტურული ტრანსფორმაცია. საზოგადოებას გვავიწყდება, რომ რადიკალურ ოპოზიციად უნდა დარჩე მხოლოდ შენი იდენტობის გადარჩენის აუცილებლობის გამო. ქვეყნის ისტორია არ დაწყებულა 2003 წლიდან. ნებისმიერ რევოლუციას, ვარდების იქნება ის თუ ყოჩივარდების, მოჰყვება ნგრევა, ნგრევა იწვევს მსხვერპლს. ამ ბოლო პერიოდში ყველაზე დიდი საშიშროება სწორედ ჩვენს ეროვნულ იდენტობას დაემუქრა. აღარ ხდებოდა აპელაცია მარადიულ ღირებულებებთან, სიბრძნესთან, კულტურასთან. ყოფიერების ერთიან სტრუქტურაში ჩაეწნა უხეში დამანგრეველი ძალა და აღმოჩნდა, რომ მმართველ პოლიტიკურ გუნდს ისე მოსწონდა და ეამაყებოდა (როგორ ხშირად ისმის ეს სიტყვები: მე ამაყი ვარ...) ის, რასაც კი აკეთებდა, იმდენად თვითკმაყოფილი იყო, რომ მათი სიმართლის რწმენა ადგილს აღარ გვიტოვებდა არანაირი სხვა სიმართლისთვის. ასე უტიფრად და აგრესიულად დაინგრა ბევრი რამ და მოვლენათა განვითარების კანონზომიერებამ ცხრა წლის შემდეგ დაასრულა თარეში და აღვირახსნილობა მმართველი პარტიისა. დაბალი პოლიტიკური კულტურა, ბაქიაობა და თავმოწონება პოლიტიკური ცხოვრების წესად დამკვიდრდა. ამ ფონზე ხალხი უფრო აქტიური გახდა. რაც უნდა ცუდი თქვან ე. შევარდნაძის მმართველობის ბოლოდროინდელ პერიოდზე, ერთ რამეს ვერავინ დაუკარგავს _ მას არ შეუქმნია საკუთარი თავის კერპი. საზოგადოება მასში ძველ პოლიტიკურ ლიდერს ხედავდა, მაგრამ ეს იმედიც მალე დაემსხვრა და “დიდი სტალინის” აპოლოგეტ ერს ისევ გაუჩნდა ბელადის _ ქარიზმატული ლიდერისკენ ფარული ლტოლვა. მე საკუთარ თავს უნდა შევხვდე შენში _ ეს სურვილი სდევს ქართულ პოლიტიკაში ლიდერთან მასის ურთიერთობას. ამიტომ იყო ზვიადიზმის სინდრომი საშიში, მერე “მიშტიკოსების” თავგადაკლული სიყვარული (ლექსებად და სიმღერებად დაღვრილი: ბატონო მიშა, რატომ გებრძვიან,/ სიკარგის მეტი რა გააკეთე,/ ვინც ვერ გაგიგებს, ვერ გაიხარებს,/ ტანჯული ხალხი შენ გაახარე). ახლაც უნდოდა საზოგადოებას ბ. ივანიშვილის კერპი შეექმნა, მაგრამ ვერ მოასწრო. თავად პრემიერს ეყო იშვიათი ალღო და დაამსხვრია მითი ფულისა და თანამდებობა-ძალაუფლების მონობა-სიყვარულისა. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრება საინტერესო ფაზაში შედის: მართალია, ნაციონალების მიერ დეფორმირებული სინამდვილე ისევ გესლით იმზირება, მაგრამ მთავრდება დიდი პოლიტიკური, იდეოლოგიური და სოციალური გაუგებრობა, სიცოცხლით ტკბობისა და თვითკმაყოფილების აბსურდი. თუ გამოცდილებაზე შეგვიძლია რამეს სწავლა, ახლა უნდა მივხვდეთ, რომ თავისუფლებისა და რეალური დემოკრატიის სუროგატთან გვქონდა საქმე, რომ გმირისა და ბრძენის კონტრასტული ანაბეჭდი დაგვიდო ეპოქამ წინ, რათა გასაგები გამხდარიყო ჭეშმარიტი სიბრძნეცა და გმირობა-მამულიშვილობაც.

დღევანდელი ქართველი საზოგადოების ცნობიერების ღრმა ფარული თუ ხილული პრობლემები განპირობებულია ქვეყანაში არსებული ტოტალური პოლიტიკური ისტერიით. ჩვენ ვართ ქართველ პოლიტიკოსთა ძალადობის მსხვერპლი. მათი ასპარეზი ყოვლისმომცველია, ანთხევენ შხამსა და გესლს. საქართველო მუდმივი დაპირისპირების პოლიგონია, უღმერთობით დახრული ტვინი კი სიყვარულის, იმედისა და რწმენის გადარჩენის საპირისპიროდაა მიმართული. ზოგჯერ ჩუმი, მაგრამ ყველგანმიმწვდომი და ყველგანშემღწევი ძალადობა ანგრევს ერთსულოვნების განცდას. როცა ერს ყოფნა უხდება ფარისევლობისა და უტიფრობის ზღვარზე, მაშინ რთულია, მას მოსთხოვო იდეალებისა და ფასეულობების მიმართ ერთგული მსახურება.

რატომ უნდა მიყვარდეს ან მძულდეს პოლიტიკური ფიგურა? _ ესაა ერთი დიდი თავსატეხი დღევანდელობისა. გასათვალისწინებელია ის, რომ სიძულვილი და სიყვარული ინდივიდუალურია და არ შეიძლება საიმედო და ვალიდური ინდიკატორი იყოს იმისა, სინამდვილეში რა ხდება პოლიტიკურ არენაზე, საით მიგვყავს ქვეყანა და რა პერსპექტივაზეა გათვლილი სახელმწიფოს პოლიტიკა. როცა ასე რადიკალურად ხარ განწყობილი პოლიტიკური ფიგურის მიმართ, მაშინ არ გეძლევა ობიექტური ანალიზისა და განსჯის შესაძლებლობა. სიყვარული ან სიძულვილი ხელს უშლის ავ-კარგის დანახვას. პირველის დროს მხოლოდ კარგს ხედავ, მეორისას _ მხოლოდ ცუდს. გასათვალისწინებელია ის უტყუარი ჭეშმარიტებაც, რომ სამოქალაქო საზოგადოება ყოველთვის, ყველა ხელისუფლების ოპოზიციას უნდა წარმოადგენდეს. სამწუხაროდ, ჩვენი პოლიტიკური კულტურა იმდენად დაბალ დონეზეა, რომ შეფასებათა სისტემა დალაგებული გვაქვს პოლიტიკოსის არა სამოქმედო პროგრამასა და კონცეფციაზე, არამედ ბრტყელ-ბრტყელ საუბარსა და პიარზე. მოგვწონს ის, ვინც გულზე ხელის ბრაგუნით გვესაუბრება და ყურს არ ვუგდებთ ჩუმსა და ინტელექტუალურს. როცა ყველაფერი პროფანაცია, სუროგატია ღირებულისა, დგება კრიზისი. დიდი ხანია კრიზისში ვართ: იქნება ეს მნიშვნელობათა ტოტალური კრიზისი თუ კრიზისი ღირებულებებისა და რეალობისა. შესაბამისად, ჩვენი ადეკვატური ქცევის ხარისხი ძალიან დაბალია.

დემოკრატიული საზოგადოების ფუნდამენტია განსხვავებულთა შემწყნარებლობა. იმდენადაა ქართველი ადამიანის განცდათა ვიბრაცია უკიდურესად დაძაბული და ნერვიული, რომ მას არ შეუძლია ოდნავ განსხვავებული აზრის მიღებაც კი. იყო დრო, როცა პოლიტიკურ ნიადაგზე (ე.წ. ზვიადისტების დროს) ოჯახები ინგრეოდა, ცოლ-ქმარი ეყრებოდა ერთმანეთს. ასეთი პოლარული დაპირისპირება პოლიტიკური კულტურის პირდაპირი მაჩვენებელია. ის, რომ, თითქოსდა, ემოციური ერი ვართ, არაფერი ნუგეშია. ცხოვრება ამდენ პოლიტიკურ კინკლაობაში ტრაგიკომიკური გახდა. როდესაც ადამიანი ირწმუნებს საკუთარი აზრის შეუვალობასა და ერთადერთობას, იქ უკვე დგება დემოკრატიული აზროვნების სერიოზული პრობლემა. თავად პრემიერ-მინისტრი ბ. ივანიშვილიც კი, რომელმაც დაამკვიდრა ქართული სინამდვილისთვის (არამხოლოდ ქართულისთვის) ერთობ უჩვეულო ურთიერთობა ჟურნალისტებთან, უცებ კარგავს წონასწორობას, როცა შეეჩეხება საპირისპირო თვალსაზრისსა თუ შეხედულებას. კი ამბობს, არ ვბრაზდები, ჩაგეკითხებითო, მაგრამ ფაქტი ჯიუტია. უფრო მნიშვნელოვანი ისაა, თუ მასთან ერთად ჩვენც შევეჩვევით რადიკალურად განსხვავებულთან შეგუებას. დიალოგი ნიშნავს მოსმენას, ერთმანეთის გაგების სურვილს. დღევანდელ რეალობაში ვისმენთ დაუმთავრებელ უტიფარ მონოლოგებს და, როდესაც მკვეთრად საპირისპიროს გვეტყვიან, ვავლენთ აბსოლუტურად არაადეკვატურ ქცევას (გადავდივართ ქუჩურ გარჩევებზე, გინებასა და ცემა-ტყეპის მწვავე სურვილის საქმედ ქცევაზე). უმრავლეს შემთხვევაში ქართულ პოლიტიკაშიც და საზოგადოებაშიც კრიმინალური ელემენტები უფრო სჭარბობს, ვიდრე რაციონალურ-კულტურული. ამდენად, სანამ არ ვისწავლით განსხვავებული აზრის პატივისცემას, სანამ არ ვაიძულებთ საკუთარ თავს, მივიღოთ და დავფიქრდეთ განსხვავებულ აზრზე, შეხედულებაზე, პოზიციასა და ორიენტაციაზე, მანამ ჩარჩენილი ვიქნებით ტოტალიტარული სისტემის წნეხში.

სერიოზული პრობლემაა ფული და ძალაუფლება, რომელთაც პოლიტიკური კარიერა ჰპირდება ადამიანს. ერთიც და მეორეც ანგრევს სულს, სიმშვიდეს, წონასწორობას. შესაძლოა, სრულიად გულუბრყვილო და უწყინარი ერთბაშად გახდეს სასტიკი და დაუნდობელი, როცა საამისო ასპარეზი (თანამდებობა, ძალაუფლება) მიეცემა. ასეთი მკვეთრი ფერისცვალება განსაკუთრებულად საგრძნობია მაშინ, როცა საზოგადოებას არ თოკავს შინაგანი ცენზორი _ სინდისის ხმა. რამდენს ვიცნობთ ჩვენ გვერდით ისეთ ადამიანს, რომელმაც ფული იშოვა ან თანამდებობა მიიღო და, რბილად რომ ვთქვათ, გადიდკაცდა, შეიცვალა... შესაძლოა, თანამდებობის ტყვე აღმოჩნდე და თავად ვეღარ მართო საკუთარი თავი. ამიტომაა საშიში მოვლენა ახალგაზრდისთვის მაღალი თანამდებობრივი უფლებების მინიჭება. ასეთ დროს მისი ფსიქიკა ვერ უძლებს ამ დარტყმას და ზოგჯერ უმართავი ხდება. ღვთის შიში სიბრძნის დასაბამადაა აღიარებული. თუ ადამიანი ამას დაკარგავს, მაშინ ის მენტალურად ყველაფრისთვის მზადაა, ათასგვარი ბოროტებისა და სისასტიკის ტყვე ხდება. რწმენა აწესრიგებს ზნეობას და აყენებს ადამიანს სწორ გზაზე. წესრიგი არის ურთიერთობის ფორმა, ერთგვარი ნათელი, სიცხადე, სინათლე. როცა ვაცნობიერებთ ჩვენს შინაგან სამყაროს, მაშინ ვაწესრიგებთ კიდეც მას. ამიტომაცაა წესრიგი ფორმის, სტრუქტურის განმკანონებელი. ჩვენს ცხოვრებაში კი მუდამ ვეჯახებით ქართულ უწესრიგობას, რომელიც გასდევს ყველაფერს და ქმნის ქაოსს. პასუხისმგებლობის დეფიციტი ქართველ პოლიტიკოსს პოლიტიკანად აქცევს და თეიმურაზ ხევისთავივით მხოლოდ ბრტყელ-ბრტყელი სიტყვებით მოლაყბე არსებად წარმოგვიჩენს. სიტყვა საქმიანი და საქმე სიტყვიანი _ ეს სიბრძნე განუყოფელი უნდა იყოს პოლიტიკური ცხოვრებისა, რადგან, სამწუხაროდ, თავდახრილი შრომით, უთქმელად პოლიტიკური ცხოვრება წარმოუდგენელია, მაგრამ მხოლოდ ლიტონი საუბარი, პირადი ამბიციის წარმოჩენა და ყელყელაობა უკიდურესად გამაღიზიანებელი და შემაძრწუნებელია საზოგადოების გონიერი ნაწილისთვის.

ჩვენ ირგვლივ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც ყოველთვის ერგებიან ყველა ხელისუფლებას. ესენი არიან კონფორმისტები, პირადს კეთილდღეობაზე ორიენტირებულნი. მათთვის უცხოა პრინციპულობა, უკომპრომისობა. ამ კატეგორიის ადამიანებს პოლიტიკასთან მიტმასნილებს, ლაქიებს უწოდებენ. ისინი ყოველ დროსა და ყოველი ხელისუფლების მმართველობის პერიოდში მრავლად გვევლინებიან. მათ მიმართ საზოგადოების გულისწყრომა ობიექტურად უნდა შეფასდეს და ღირსეულმა ადამიანმა არც უნდა იკადროს მედროვეებთან მჭიდრო და საქმიანი ურთიერთობა.

ორმაგი სტანდარტები ყოფითს ცხოვრებაში, და მით უფრო პოლიტიკურ სარბიელზე, ნორმად იქცა. გაავებული საპარლამენტო უმცირესობის მხრიდან ახლა ხშირად ისმის შეფასება მავანის მიმართ: შევარდნაძის მთავრობის კადრიაო. ნუთუ ასეთი მოკლე მეხსიერებისა ვგონივართ?! ვისი მოყვანილი იყო პოლიტიკაში მათი ლიდერი და ქვეყნის პრეზიდენტი?! ვისი “ძუძუ უწოვია”, ვისი გამოზრდილია მთელი ნაციონალური პოლიტიკური ისტებლიშმენტი?!  ხანდახან საუბრობენ ნეპოტიზმზე, თითქოს ახალაიების ოჯახური კლანი, გაბაშვილები თუ კუბლაშვილები... ჩვენი დანიშნული იყვნენ უმაღლეს თანამდებობებზე. არსებობს ბევრი ფაქტორი, რომლებიც განსაზღვრავენ ადამიანთა უტიფრობას, მაგრამ ამ შემთხვევაში ძირითადი მაინც თავდაცვის ინსტინქტის გამძაფრებაა და ეს გავეშება მათი პოლიტიკური თავმოყვარეობისა და ღირსების კითხვის ნიშნის ქვეშ დასმის ლეგიტიმურ უფლებას იძლევა.

რატომაა საარსებოდ სასაუბრო ძირითადი თემა პოლიტიკური ცხოვრება? რატომ უჩნდება საზოგადოებას სურვილი მუდმივი განკითხვისა, საკუთარი შეხედულების დაფიქსირებისა, ვიღაცის ძაგებისა და ბრმა სიყვარულისა? _ პარადოქსულ დროში ვცხოვრობთ, ხალხს უყვარს ბელადები. ძალიან ხშირად ტირანს ერის წინამძღოლად, ქვეყნის ერთადერთ გადამრჩენად, ზოგჯერ კი ახალ მესიადაც გამოვაცხადებთ ხოლმე. მასის ფსიქოლოგია უპირობოდ გულისხმობს იმას, რომ მოსწონს “რკინის ხელი” და ძალაზე დამყარებული წესრიგი (ნეტა, სტალინი წამოდგებოდესო). ბელადები ახერხებენ, ბრბოდ გადააქციონ ადამიანები, გამოალაყონ, რათა ადვილად სამართავი იყვნენ. ამის ნიშნები ყოველთვის იკვეთება, როცა საზოგადოება არ არის ღია და თავისუფალი, როცა მას აღარ რჩება ფიქრისა და ანალიზის არც დრო და არც სურვილი.

ადამიანებს ასე სჩვევიათ: რაც თავად აკლიათ, მუდამ სხვებს უჩიჩინებენ. ისე, რამდენი რამ გვაკლია ღირსებისა და სამართლიანობის გრძნობიდან დაწყებული ყოფითი ელემენტარული წვრილმანით დამთავრებული (ღმერთო, რა შეგცოდეთ ასეთი!), მაგრამ ჩვენი საზოგადოება ისევ გაძლების რეჟიმშია, კიდევ იტანს, რაღაც უნიკალურ გამძლე ჯიშად ვიქეცით. შესაძლოა, ერი გინესის წიგნში შეგვიყვანონ! ახლა მერი პოპინსის ეს სიტყვები ამეკვიატა: “როცა ჩემს თავზე შავი ღრუბლები შეიყრებიან, როცა მეგობრებიც მიმატოვებენ, თავს შევაფარებ ოცნებისგან ნაგებ ქოხმახს, იქ დავსახლდები. ყველა მიწიერ ტკივილზე, დარდზე იქ ავმაღლდები. მე არ ვოცნებობ არც სიმდიდრეზე, არც სახელის მოხვეჭაზე. მე ოცნებით ვინაზღაურებ ყოველ დანაკლისს. მე რომ ოცნება არ მქონდეს, გზას დავკარგავდი”. ასეთ ოცნებას (და არა ისეთს, ჩვენ რომ შევეჩვიეთ) კი ინატრებდა კაცი. მთავარია, საზოგადოებამ დაიბრუნოს პასუხისმგებლობის გამძაფრებული გრძნობა, მზად იყოს, დაიცვას სამართლიანობა და იბრძოლოს სიმართლისთვის. წმიდა მეფე და წინასწარმეტყველი, დავითი, ასე შეგვაგონებს: “ნეტარ არიან, რომელთა დაიცვან სამართალი და ყონ სიმართლე ყოველსა ჟამსა” (ფსალმუნი 105). ვიოცნებოთ: იქნებ შევძლოთ სიმართლით ცხოვრება, რათა არ იყვნენ სიმართლისთვის დევნილნი, იქნებ დადგეს ჟამი შრომის აუცილებლობისა და ერთსულოვნებისა, იქნებ ბინძური პოლიტიკა (როგორც ხშირად ამბობენ) აღარ იყოს ასეთი საინტერესო და მნიშვნელოვანი ჩვენთვის, მაშინ ამ ქვეყანაში ცხოვრება შედარებით უკეთესი იქნება!

საბა მეტრეველი, გაზეთი „პრემიერი“, 20-26 ნოემბერი

გაგრძელება შემდეგ ნომერში

FaceBook