საბა მეტრეველი - მიზანმიმართულმა ეროვნულმა ნიჰილიზმმა შვა არაქართული ფენომენი, ინდიფერენტული და ეგოცენტრული

სამოქალაქო საზოგადოების კონტურები

(წერილი პირველი)

ძალიან ხშირად გაიგონებთ, რომ ვცხოვრობთ პიროვნებათა კრიზისის ეპოქაში. ისე, კაცმა რომ თქვას, რისი დეფიციტი არაა საქართველოში (სიყვარულის, ერთგულების, სიმშვიდის, კომპეტენციის, სანდოობის...), მაგრამ ყველაზე დიდი პრობლემა მაინც ჩვენს მენტალობაშია. თანამედროვე ქართული სახელმწიფოს პრიორიტეტი, ერთ-ერთი უპირველესი მიზანი სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება და განვითარება უნდა იყოს, თორემ ძალიან დიდი დრო დასჭირდება ევროპულ ქვეყნად შედგომას. შესაძლოა, ბევრს ამის იმედი გადაწურულიც ჰქონდეს, ზოგი ირონიითა და ნიჰილიზმით უყურებდეს ასეთ პერსპექტივას, მაგრამ ჩვენ სხვა გზა, სხვა ხსნა, სხვა არჩევანი არა გვაქვს. უკანასკნელ ათწლეულებში განვითარებულმა მოვლენებმა მთლიანად დაანგრია ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ცნობიერება ქართველი ადამიანისა და, შესაბამისად, მიზანმიმართულმა ეროვნულმა ნიჰილიზმმა შვა არაქართული ფენომენი, ინდიფერენტული და ეგოცენტრული.

დიდი ხანია, ქართულ სააზროვნო სივრცეში დასმულია შეკითხვა: რანი ვიყავით და რანი ვართ? პასუხებიც არაერთგვაროვანია, მაგრამ გათითოკაცებული ყოფილი ერის (ჭ. ამირეჯიბი) ფსიქოლოგიიდან გადავედით აგრესიული მასის ფსიქოლოგიაზე. თუ კომუნისტურ საზოგადოებაში მოზეიმე მასა არსებობდა, მასა, რომელიც ბედნიერი იყო სოციალისტური სამშობლოს მიღწევებით, მასა, რომელიც ადიდებდა ბელადს, მზრუნველ მშობლიურ პარტიას, 21-ე საუკუნის ქართველი საზოგადოება ისევ ბელადის მოლოდინშია, ისევ ვერ თმობს ავტორიტარიზმს და ეძნელება დემოკრატიული ღირებულებების აღიარება და დაცვა. ამის მიზეზი არ არის მხოლოდ ის, რომ მონობაში “გადიდკაცებულები” ვიყავით და მონური ფსიქოლოგია შლიდა პიროვნულ (და პიროვნების) ასპარეზს. დემოკრატიას თან შემოჰყვა თავისი ნაგავი, ფსევდო, სუროგატი ნამდვილისა და ჭეშმარიტისა და არჩევნის პირისპირ მდგომი ქართველობის ერთი ნაწილი განუდგა, მეორე კი ჩაიძირა ამ ჭაობში (უკიდურესობების ერის სინდრომი).

ჯერ კიდევ ილია ჭავჭავაძის ლელთ ღუნია წუხდა, რომ რუსეთის მონობამ გადააგვარა ქართველი კაცი, დაიკარგა ტრადიცია, უფროს-უმცროსობა, ქალისა და მამაკაცის მისია და ფუნქცია, დაინგრა სახელმწიფოებრივი ცნობიერება: “რაია ქართველთა სახელი, ქართველთა წეს-წყობაიო”, _ დაიჩივლა მან. მის შემდეგ შეიცვალა რამე? _ თითქმის არაფერი, იგივე პოსტულატები გამძაფრდა და გაუარესდა ზოგადი ყოფაც. ისტორიულად, ჩვენ მაინც სოლიდარული საზოგადოება გვქონდა, შემწყნარებლური. რა მდგომარეობაა ამ მხრივ, სად ვართ ახლა? _ დიდი ხანია გზაში ვართ და ხშირად ისიც არ ვიცით, საით მივყავართ იმ გზას, რომელსაც ვადგავართ.

ძირითადი მახასიათებლები ჩვენი დღევანდელობისა არის: ირონიისა და გროტესკის მეთოდოლოგიური გაბატონება, ეროვნულისა და ტრადიციულის პაროდირება (რაც ტრადიციულია, ის მოძველებული და სასაცილოა), უნიჭობისა და ანტიღირებულებათა შეგნებული ტირაჟირება (ასპარეზი ეთმობა ფსევდოკულტურულსა და ვაიგანათლებულს), სამი დემონის ზეიმი: ფული, ძალაუფლება და პოპულარობის დამანგრეველი ვირუსი, რომელმაც მოსპო ქვეყანაში რიგით კაცად ცხოვრების კულტურა. ასეთ პირობებში კარგად ჩანს ის საფრთხე, რომელშიც ჩვენი ცნობიერება იმყოფება, რადგანაც ირგვლივ არაფერს არა აქვს თავისი კონცეპტუალურ-ესთეტიკური და ფილოსოფიურ-თეორიული ბაზისი. ახლა საზოგადოება კასტებადაა დაყოფილი: ერთი ნაწილი პატრიარქის კარზეა წახალისებული, მეორე _ პრეზიდენტის ფავორიტია და მესამე _ ბიძინა ივანიშვილის “კარზე” მსახურებისა და მოწყალების მოლოდინში. ყველგან რაღაც ჯადოსნური წრე იკვრება, ყველას თავისი სასურველი გარემოცვა ჰყავს (გარემოცვას არაერთხელ დაუღუპავს ღირსეული მმართველიც კი და ამისი მაგალითები მრავლადაა არამხოლოდ ქართულ სინამდვილეში). ინტელიგენციის ღირსეული, უკომპრომისო და კვალიფიციური ნაწილი ისევ ჩრდილში დგას!

სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბება გულისხმობს სისტემურ, მრავალმხრივ და ინტენსიურ კვლევას არსებული სოციო-კულტურული სივრცისას და ნაციონალურ კულტურულ პარადიგმებზე დაფუძნებული ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ცნობიერების გამომუშავებას, რათა სამოქალაქო აქტივობა უცნაურად, უადგილოდ და სასაცილოდ არ აღიქმებოდეს საზოგადოების სნობურად გაბატონებულ ნაწილში, უკვე თავისი ე.წ. ცნობადი სახეები რომ ჰყავს და მათს აზროვნების წესს (სინამდვილეში უწესრიგობას) გვახვევს თავს. მე-20 საუკუნის 80-იანი წლების მეორე ნახევრიდან დაწყებულმა მენტალობის საყოველთაო ცვალებადობამ, რომელმაც მოიტანა ღირებულებათა ტოტალური გადაფასება, შეგვიყვანა უსულო და უღმერთო ცივილიზაციის დომინირების ფაზაში. დადგა კულტურის აღსასრული. თავის დროზე მიხეილ ჯავახიშვილი წერდა: “ჩვენს ეპოქას სული არა აქვს და, თუ აქვს, მძულვარებაა მისი სახელი”, სიძულვილს 21-ე საუკუნეში დაემატა დაცარიელებული, ტრაგიკულად დანგრეული სული!

რელიგია და საზოგადოება

თანამედროვე ქართველი საზოგადოება აღარაა სოლიდარული და შემწყნარებლური, ის გახდა აგრესიული, შეუწყნარებელი და ეგოცენტრული. ამისი მიზეზი ბევრია, მაგრამ დავიწყოთ უმთავრესით, რელიგიით. ყოველთვის გვეამაყებოდა ჩვენი მართლმადიდებლობა, ჩვენი ისტორიული ნავსაყუდელი, ზნეობისა და ცხოვრების მომაწესრიგებელი ძალა და მადლი. მე-20 საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოდან მოყოლებული (ეროვნული მოძრაობის გააქტიურებასთან ერთად) საქართველოში რელიგიური აფეთქება მოხდა, ყველა ეკლესიას მიაწყდა, დაიწყო, ერთი შეხედვით, მართლმადიდებლური ბუმი: ტაძრების შენება, ძველის აღდგენა, წირვა-ლოცვაზე სიარული. ნელ-ნელა იქმნებოდა ისეთი ფაქიზი საეკლესიო ორგანიზმი, რომელსაც მრევლი ჰქვია. გავიდა დრო და დავრწმუნდით, რომ ეს იყო მაინც მოდა, ერთი დიდი ტალღა, რომელმაც კარგად დაგვანახვა, რომ დეკლარირებული სარწმუნოების საზოგადოებაში ვცხოვრობთ, რომ, რეალურად, ღვთის რწმენა და სიყვარული შინაგან მდგომარეობად ვერ იქცა. როგორც მოციქული გვეუბნება, სარწმუნოება, საქმის გარეშე, მკვდარია! მიუხედავად იმისა, რომ უამრავი ეკლესია შენდება და მრევლმაც იმატა, ღვთისმოსავი ერის სახე ჯერ მაინც არა გვაქვს. ბევრი რამ გვიჭირს: მარადიულ შინაგან ბრძოლებში, ერთმანეთის განკითხვასა და სიძულვილში ვართ ჩაძირულნი _ ეს, რა თქმა უნდა, აღარაა ქრისტიანული ცხოვრება! დღევანდელი თაობა უფრო პრაგმატული, უფრო ინფორმირებულია, თუმცა _ ზედაპირული და ნაკლებეროვნული. თუ XX საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს ეროვნულმა მოძრაობამ რელიგიისკენ შემოაბრუნა ერი და ეკლესიის წიაღში დაბრუნდა ახალგაზრდობის დიდი ნაწილი, სწორედ ვარდების რევოლუციის შემდგომ თაობას ვეღარ ვხედავთ ტაძარში და რელიგიური ნიჰილიზმი ახლა უფრო იგრძნობა, ვიდრე _ სხვა დროს.

რელიგიის მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულებამ ბევრი მწვავე პრობლემა აჩვენა. ყველაზე სამწუხარო მაინც ისაა, რომ რიტუალების აღმსრულებლებად ვიქეცით, ბაგეებით მივუახლოვდით, მაგრამ გულით დავშორდით უზენაესს. ამის განმაპირობებელი მრავალი ფაქტორი არსებობს: სასულიერო წოდების მიმართ ზოგჯერ დამსახურებული, ზოგჯერ დაუმსახურებელი კრიტიკული მიდგომა, აღვირახსნილი კამპანია პატრიარქისა და საპატრიარქოს წინააღმდეგ, გააფთრებული ბრძოლა და ზიზღი სასულიერო წოდებისა და, ზოგადად, ეკლესიის მიმართ... ასეთი რადიკალიზმი ამძაფრებს დაძაბულობას. ამას ემატება მძიმე სოციალური ფონი, რომელიც ზრდის ადამიანების აგრესიას. თანდათან მატულობს დაპირისპირებულთა რიცხვი _ ჩვენ და ისინი. საზოგადოება სამ ნაწილადაა გაყოფილი: ადამიანები, რომლებიც თავიანთ თავს ეკლესიის მრევლად მოიაზრებენ (ჰყავთ მოძღვარი, არიან აღმსარებელნი, მაზიარებელნი), მეორე კატეგორიაა მკვეთრად არარელიგიური ადამიანებისა, რომლებსაც თავი მორწმუნეებად კი წარმოუდგენიათ, მაგრამ კატეგორიულად ებრძვიან ყველაფერს _ ეკლესიასა და სასულიერო წოდებასთან დაკავშირებულს. ძალიან ხშირად ეს ნაწილი სექტას მოგაგონებს (ზოგ მათგანს მოძღვარიც ჰყავს, ოღონდ, ისე, სახელად, სამეგობროდ) და მესამე ფენა _ ძველი დროის შვილები, სანთლის დასანთებად რომ შევლენ ტაძარში, ისიც იშვიათად. ძირითადი დაპირისპირება ორ ფრთას შორის ვლინდება: გულმხურვალე მართლმადიდებლებსა და ეკლესიის გულანთებულ მოძულეთა შორის. ზოგჯერ ეკლესიას უტევენ ადამიანები, რომლებიც გუშინ მის წიაღში იყვნენ, პატრიარქის გვერდით იდგნენ... არ გამოვდგები და არც ვაპირებ საპატრიარქოს დაცვას. პრეტენზია შეიძლება ყველას გვქონდეს ერთმანეთის მიმართ, მაგრამ ზიზღი და სიძულვილი ხშირად ზღვარგადასულ ისტერიამდე მიდის. ისე, ნურც სასულიერო წოდებას გაუკვირდება ის, რომ თანამედროვე ადამიანი კონკრეტულ ზნეობრივ მაგალითს ეძებს, მას სჭირდება ცოცხალი ნიმუში ქრისტესმიერი ცხოვრებისა და, როცა ამას სასულიერო პირში ვერ ხედავს, ეწყება სულიერი ბრძოლები. რა თქმა უნდა, გვავიწყდება, რომ მოძღვარიც ადამიანია და არაფერი ადამიანური (მათ შორის, სისუსტეც) არ უნდა გვიკვირდეს, მაგრამ ძნელია აუხსნა, გააგებინო თანამედროვე ქართველს: კი გიქადაგებ სიწმინდეს, მაგრამ მე არ შემიძლია ასე ცხოვრება; უნდა იყო მოწყალე და მშვიდი, მაგრამ მე ვერ ვარ ასეთი; ნუ იქნები კონფორმისტი, სიხარბე და სიმდიდრის ტრფიალება დამღუპველია სულისთვის, მაგრამ მე ჯიპით ვივლი... ჩვენ იმის გააზრებაც გვიჭირს, რომ ცდებიან ადამიანები (თუნდაც სასულიერო პირები), მაგრამ თავად ეკლესია უცდომელი ჭეშმარიტების მატარებელი და დამცველია და, თუ გვინდა გადარჩენა, მის წიაღს არ უნდა მოვწყდეთ! ქართული ანდაზა “მოყვარეს პირში უძრახე”... გულისხმობს იმას, რომ ერთმანეთის განკითხვას თავი დავანებოთ, სიყვარულით ვამხილოთ და ერთსულოვნებით ვებრძოლოთ ბოროტსა და დამანგრეველს, იმას, რაც ხელს გვიშლის ერთად ყოფნაში.

ქრისტიანობა, უპირველესად, იმითაცაა უნივერსალური რელიგია, რომ სრულ და ყოვლისმომცველ სიყვარულს ქადაგებს, მათ შორის მტრის მიმართაც! სასულიეროსაც და საეროსაც ხშირად ავიწყდებათ უმთავრესი პრინციპი ქრისტიანული სარწმუნოებისა _ გძულდეს ცოდვა, მაგრამ გებრალებოდეს და გიყვარდეს ცოდვილი! _ ეს რომ გვახსოვდეს, არ მივიდოდით იმ ზღვარზე, რომელიც 17 მაისს გაცხადდა ჩვენს ქვეყანაში _ ერთი მხრივ, გულისამრევი ფსევდოლიბერალიზმი და, მეორე მხრივ, ქართველობისა და მართლმადიდებლობის დაცვის პაროდიამდე მისული ფანატიზმ-ფუნდამენტალიზმი. ჩვენი ცხოვრების ყოველი დღე, ჩვენი დამოკიდებულება ფაქტისა და მოვლენის მიმართ ხშირად გვიდასტურებს იმას, რომ ქრისტიანობის არსი, მისი კონცეპტუალური და თუნდაც სემანტიკური შინაარსის ელემენტებიც კი არ გვესმის. ეკლესიური ცხოვრების გააზრება მისი ფუნქციის გაუცნობიერებლობის გარეშე ხდება. ქრისტიანული დისკურსი, პრინციპში, ისეთივე “ახლოა” ჩვენთვის, როგორც თუნდაც _ ნასას კოსმოსური პროგრამის კონცეპტები! განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის ადამიანების ამ შემაძრწუნებელმა დევნამ სახარებისეული მეძავი ქალი მომაგონა. ამ ეპოქაში, როცა ქრისტიანობა, როგორც ასეთი, ჯერ არც არსებობდა, ქრისტესთან ჩასაქოლად მიყვანილ ქალს პირველმა ვერავინ ესროლა, ბრბო დაიშალა და წავიდა. რა მივიღეთ 20 საუკუნის შემდეგ: ყველაზე უწმინდური შენკენ იშვერს თითს, შენს ჩასაქოლად მოემართება... და ესაა ქრისტიანული ცხოვრება?! ტექტონიკური ძვრის ტოლფასი იყო ზნეობის დამცველთა ძუნძული, ერისა და ეკლესიის გადასარჩენად მათი არჩეული გზა _ არაქრისტიანული და სამარცხვინო.

ყველაზე საგანგაშო ისაა, რომ დღევანდელ ადამიანს არა აქვს განცდა “თვისთა ცოდვათა”. მეორედ მოსვლის ნიშანია, ალბათ, ისიც, რომ მუდამ სხვის განკითხვაში ვართ, სხვის თვალში ბეწვს დავეძებთ და საკუთარ თავთან განმარტოება, საკუთარ ცოდვებზე ფიქრი, სინანული, უკუმიმართული თვალი აღარ გვაქვს. დაიკარგა მოწყალების სურვილიც, სხვისი ჭირი ახლა უფრო საგრძნობად იქცა ღობის ჩხირად და დაგვიდგა ტრაგიკული წამი. ამ წამის “დაჭერა” და შეგრძნება უნდა შეძლოს ერმა, თორემ შავი ზღვა, მართლაც, თეთრად მოგვეჩვენება და ადამიანურის გადასარჩენი ძალები და ენერგიები ბოროტებისა და ძალადობის მაპროვოცირებლად გარდაიქმნება. ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ თითქოს გადარჩენისთვის აუცილებელია, მოიქცე ისე, როგორც მოცემულ მომენტშია შენთვის უფრო ხელსაყრელი _ მოატყუო, წაართვა, წაგლიჯო, არათუ წაქცეულს ხელი გაუწოდო და წამოაყენო, არამედ ფეხზე მდგომის ჩაქოლვას ოცნებობდე, სხვა განიკითხო, დასცინო, სხვისით ისარგებლო, მიზნის მისაღწევად ყველა ხერხი და საშუალება გამოიყენო, თანაც შეიქმნა სამართლიანისა და კეთილშობილის, ინტელექტუალისა და მოღვაწის იმიჯი... და რატომ ვიქცევით ასე?! _ ლოგიკა მარტივია, როგორც დოსტოევსკი იტყოდა: “ღმერთი არ არის, ყველაფერი ნებადართულია!”

რელიგიურ ცხოვრებას შეუძლია აღძრას ყოფიერებისა და არსებობის მთლიანობის განცდა, ერთდროულად გვაგრძნობინოს ცხოვრების ამაოებაც და არსებობის შინაგანი სტრუქტურული წესრიგიც, რომ არ გადავაყოლოთ ქვეყანა ქართულ უწესრიგობას. ქართველი ერის ქრისტიანულ ცნობიერებაში გაჩნდა უფსკრული _ ცალკე დარჩა სიკეთე და სიყვარული, როგორც ცხოვრების აზრი და საზრისი, გნებავთ გამართლება, და მეორე მხარეს აღმოჩნდა დაკარგული სიკეთისა და სიყვარულის სივრცე, თანამედროვე რაციოცენტრიზმისა და პრაგმატიზმის პირობებში თითქმის გაიგივებული ცოდნისა და ცოდვის კრიტერიუმები. ადვილი გახდა დამოძღვრა, თითქმის ნორმად იქცა უზნეოსგან ზნეობის ქადაგება, ერთმანეთს შეერია უეჭვო ღირებულებათა და ანტიღირებულებათა პოზიციები. ერი დაიბნა. უჩვეულო ადამიანი (პატიოსანი, კეთილშობილი და სიმართლისმოყვარული) ვერ მოერგო ჩვეულ გარემოს (ნორმად გამოცხადებულ უზნეობას, ფარისევლობასა და უსამართლობას). ადამიანმა დაკარგა ზნეობრივი ორიენტირი. რელიგიური სამყარო არ აღმოჩნდა მზად, ამაოებათა აგრესიული შემოტევისგან დაეცვა ღვთის ხატად და მსგავსად ქმნილი არსება. თანამედროვე ყოფა შეგვიძლია შევაფასოთ, როგორც დაუძლურებული სიყვარულის დრამა, დიდი სულიერი დეკადანსი. მომაკვდინებელმა ეგოცენტრიზმმა გამოკეტა ადამიანი საკუთარ ნაჭუჭში, დატოვა საკუთარი თავისა და გადაწყვეტილებების იმედად და უკვე ვეღარ ვიტანთ ერთმანეთს, რადგან ხელს ვუშლით ცხოვრებაში, თუ ეს ცხოვრებაა და არა თავის გატანა (გვავიწყდება ზურგს უკან მდგარი ცელიანი კაცი _ სიკვდილი)! დაძაბულობა მატულობს ოჯახებში, უსიამოვნებაა ცოლ-ქმარსა და შვილებს შორის. უფრო მეტიც, დედაშვილური სიყვარულის მადლზე დგას ეს სამყარო და ქართულ სინამდვილეში დაინგრა დედის ხატებაც, ის აღარაა საფიცარი (პირიქით, მართლმადიდებლობის დამცველი ქართველები საკუთარ დედას ვიგინებით), შვილები ხშირად ცუდად ვექცევით მშობლებს და, რადგან ადამიანთა ცოდვებს ღვთის რისხვა მოსდევს, ამიტომაც არ გვაკლია განსაცდელი და ვართ ასეთ დღეში _ საკუთარ ქვეყანაში დევნილი და გაუხარელი!

სულიერი ფერისცვალება არის ის აუცილებელი პირობა, რომლის გარეშე არც ცხონება მოდის და არც ამქვეყნიური სულიერი ტრანსფორმაცია, რომელმაც, როგორც მინიმუმ, არსებობა მაინც უნდა გაუადვილოს მეორე ადამიანს, რადგან მსახურება და სიყვარული ღვთისა (უმთავრესი მცნება ქრისტიანობისა) ამქვეყნად მეორე ადამიანის სიყვარულითა და მსახურებით უნდა გამოიხატებოდეს. მართალია, ცივილიზაციის ახალმა ტალღამ დაშალა ადამიანი, ტრადიციაც და რწმენაც, მე-19 საუკუნის “სულით ობლობა” შეცვალა სულის სიცარიელემ, მაგრამ ახლა ერთდროულად მწარე რელიგიური და ფსიქოლოგიური განსაცდელის ჟამია საქართველოში. ბელადებისა და ქარიზმატული ლიდერების ძებნას სჯობს, საკუთარ თავში ვეძებოთ რწმენის რაინდი და დავდგეთ იმ გზაზე, რომელიც ტაძართან მიგვიყვანს. ერთმანეთობის სიხარულის განცდა უნდა დავიბრუნოთ. როგორ ჩანს, შემთხვევით არ სთხოვდა ყოვლადსახიერ ღმერთს ილია ჭავჭავაძე: “მოჰმადლე ქართველს ქართვლის ნდობა და სიყვარული”. თუ ქრისტიანული ცნობიერების ერად მოგვაქვს თავი, მინიმუმ, ეს მაინც შევძლოთ!

(გაგრძელება შემდეგ ნომერში)

საბა მეტრეველი, გაზეთი "პრემიერი", 13-19 ნოემბერი

FaceBook