კინო, როგორც ექსტრემალური ზემოქმედება

ბიძინა ყანჩაველის ბერლინური არტ-ჰაუზი, ავტობიოგრაფიითა და «ათასი მეფის» თანხლებით

უცნაურია, მაგრამ ინფორმაციისა და ინტერნეტის ეპოქაშიც უამრავი არტ-მოვლენა თუ ფაქტი ჩვენი ყურადღების მიღმა რჩება. ამის მაგალითია ქართველი კინორეჟისორის, ბიძინა ყანჩაველის ფილმები, რომელსაც გერმანიაში უფრო კარგად იცნობენ, ვიდრე საქართველოში. ის დაახლოებით ათი წელია, ბერლინში ცხოვრობს და უკვე რამდენიმე მოკლემეტრაჟიანი და ერთი სრულმეტრაჟიანი ფილმის გადაღება მოასწრო. ალბათ, ამითაც უნდა აიხსნას, რომ მისი შემოქმედების შესახებ ჩვენთან გაცილებით ცოტა რამ იციან და ნაკლებად წერენ, ვიდრე ევროპაში.

თბილისს მხოლოდ კანტიკუნტად თუ ახსოვს მისი ფილმები. რამდენიმე წლის წინათ ნახევარსაათიანი ფილმი «6 სურათი სამყაროზე» თბილისის საერთაშორისო კინოფესტივალ «პრომეთეს» არასაკონკურსო პროგრამაში ორჯერ უჩვენეს, ხოლო გოეთეს ინსტიტუტმა მისი ყველაზე ცნობილი მოკლემეტრაჟიანი ფილმის, «შვიდ-ნახევარი ქალის» ჩვენება მოაწყო. მისი შემოქმედების შესახებ გაცილებით მრავალფეროვან და საინტერესო ინფორმაციას გაეცნობით დასავლურ მედიაში, ვიდრე საქართველოში.

ბიძინა ყანჩაველის ხელწერა, მისი ფილმების ხატოვანი, ვიზუალური ენა და სათქმელი სრულიად განსხვავებულია მისი თაობის სხვა რეჟისორებისგან. პირველ რიგში იმით, რომ არ ცდილობს, მეინსტრიმი ხელოვნებად გაასაღოს, ან პირიქით, შეგნებულად აქციოს კომერციულ სანახაობად. მისი ფილმები _ «ახალბედა #21» (1999), «მიმაგრებულები მიწაზე» (2002), «მუდმივი სამალავი» (2003), «ექსტრემა» (2004), «შვიდ-ნახევარი ქალი» (2006), «6 სურათი სამყაროზე» (2007) თითქოს გაბრუნებთ 20-იანი წლების კინემატოგრაფის ექსპერიმენტულ და ძიებით სავსე ხანაში. ერთგვარი სიურრეალიზმით, გამოხატვის სრული თავისუფლებით, ესთეტიზმით, ვიზუალური ძიებებით, საგანგებო თუ ხაზგასმული არაკომერციულობით...

2013 წელს რეჟისორმა, ფრანგ პროდიუსერთან, პიერ დუსტთან თანამშრომლობით, მუშაობა დაასრულა სრულმეტრაჟიან ფილმზე, რომლის სახელწოდებაა «ათასი მეფე». ასე რომ, მალე ექსპერიმენტული სულისკვეთებით, საუნდითა და ვიზუალურობით მართლაც გამორჩეული ფილმი ბერლინის ეკრანებზე გამოვა. ისიც აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე კინოსა და არტის მფარველმა, ცნობილმა ფრანგულ-გერმანულმა ტელეარხმა «არტემ» ფილმი «შვიდ-ნახევარი ქალი» ორჯერ უჩვენა.

«პრემიერი» ბიძინა ყანჩაველს ესაუბრა:

_ პირველ რიგში, შენი ახალი ფილმის შესახებ მინდა გკითხო. რით არის ის გამორჩეული და როდის გამოვა გერმანიაში? მესმის, რომ საქართველოში, ალბათ, მოგვიანებით ჩამოაღწევს...

_ ეს არის ჩემი პირველი სრულმეტრაჟიანი ფილმი და გასაგებია, რომ მნიშვნელოვანია, როგორი იქნება კრიტიკისა და მედიის გამოხმაურება. უკვე რამდენიმე წელია, ვთანამშრომლობ ფრანგ პროდიუსერთან პიერ დუსტთან, რომელთანაც უკვე რამდენიმე მოკლემეტრაჟიანი ფილმი გადავიღე. სცენარი მე დავწერე და საუნდიც ჩემი შერჩეულია. გამოყენებული მაქვს ბულგარული და რუსული ხალხური მუსიკა და თანამედროვე უნგრელი კომპოზიტორის, დიორ ლიგეტის მუსიკა. მოკლედ რომ ვთქვა, «ათასი მეფე» კოსმოსურ სივრცეში, უჰაერო და უსაზღვრო სივრცეში, გრძნობებისგან დაცლილი ადამიანების სიცოცხლის შესახებ გვიამბობს. ისინი სინათლესა და სიყვარულს ეძებენ, რომელსაც სფეროსებრი ობიექტები გამოყოფენ და მხოლოდ რჩეულს _ გრძნობების მქონე ერთადერთ არსებასა თუ ზეადამიანს ძალუძს, გაარჩიოს, რომელია ჭეშმარიტად სიცოცხლის მატარებელი.

_ ერთი სიტყვით, ფილმი უფრო ფანტასტიკის ჟანრს განეკუთვნება.

_ შეიძლება ასე ითქვას. თუ ცოტათი გამარტივებულად განვსაზღვრავთ ფილმის ჟანრს.

_ შენს მოკლემეტრაჟიან ფილმს «შვიდ-ნახევარ ქალს» სხვადასხვა ფესტივალებზე პრიზები და პრესის კარგი შეფასება მოჰყვა. მას თანამედროვე ვიდეოარტის მეტრმა, რეჟისორმა მეთიუ ბარნიმაც კარგი შეფასება მისცა,

_ «შვიდ-ნახევარი ქალი» რამდენიმე კინოფესტივალზე დაჯილდოვდა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო 2007 წელს რომის ფესტივალზე წარმატება და ასევ მეთიუ ბორნის შეფასებაც, რომელმაც ფილმის ნახვის შემდეგ ისეთი რამ თქვა, სიმართლე გითხრათ შემრცხვა.

_ და მაინც, კონკრეტულად...

_ მაგალითად, გერმანულ ტელეარხთან საუბარში თქვა, რომ «ეს არის მომნუსხავი, გაბედული და სიზმრისეული ფილმი». გარდა ამისა, 2007 წელს ბერლინში, დავიდ გალოს ძალიან ცნობილ გალერეაში «შვიდ-ნახევარ ქალს» რამდენიმე კვირის განმავლობაში უჩვენებდნენ. საერთოდ, ეს ფილმი ფრანგულ-გერმანული ტელეარხის, «არტეს» დაკვეთით გადავიღე, რამდენიმე დასავლეთ ევროპელ რეჟისორთან ერთად. ერთადერთი, რაც ჩვენს პატარა, 8-10-წუთიან ფილმებს აერთიანებდათ, იყო პირველივე ფრაზა _ «მე გასაღები დავკარგე». ამ პროექტის ყველა ფილმი სწორედ ამ წინადადებით იწყებოდა... ლურჯი ფერის ლაბირინთში თუ გასასვლელში ახალგაზრდა ქალები მამაკაცს ეცხადებიან და მის შეცდენას ცდილობენ. მამაკაცს კი ათასგვარი კომპლექსი სჭირს და ხოცავს მის სამყაროში მოულოდნელად შემოჭრილ თავხედ ქალებს...

_ შეიძლება ითქვას, რომ «შვიდ-ნახევარი ქალი» სიურრეალისტური კინოს გავლენით გადაიღეთ?

_ არა, თავის დროზე ეს უფრო ფორმის ძიებას ჰგავდა. ფილმში ხილვებისა და სიზმრების სამყარო გადაბმულია ძალადობისა და ამავე ძალადობის პაროდიის თემებთან. შეიძლება სხვაგვარი აღქმაც, რომ ეს არის თანამედროვე ზღაპარი დეპრესიულ, ქალთმოძულე ხელოვანზე, რომელიც ქალებს უმიზეზოდ უსწორდება. ამ ფილმით შევეცადე, ოქროს შუალედი მომეძებნა ტრადიციულ კინოთხრობასა და ვიზუალურ ხელოვნებას შორის.

_ შენ შესახებ, ისევე როგორც შენი ფილმების შესახებ, მწირია ინფორმაცია ქართულ მედიაში. იქნებ მოკლედ გაგვაცნო შენი თავი.

_ ისე, მირჩევნია, ეს სხვამ გააკეთოს, თანაც ავტობიოგრაფიის წერა არ მეხერხება. შევეცდები მოკლედ: დავიბადე ქუთაისში 1974 წელს. დავამთავრე ყოფილი პირველი გიმნაზია, სადაც აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე, ნიკო მარი, ვლადიმერ მაიაკოვსკი და სხვა საინტერესო ხალხი სწავლობდა. ისე, ჯერჯერობით ქუთაისის კლასიკური გიმნაზიის დერეფანში რეჟისორის ფოტო ან პორტრეტი სახელოვანი წინაპრების გვერდით არ კიდია... ვსწავლობდი ქუთაისის პოლიტექნიკურ ინსტიტუტში, მასალათა გამძლეობის ფაკულტეტზე. თუმცა კინოს სიყვარულის გამო ინსტიტუტი მივატოვე და 1995 წელს თეატრალურ ინსტიტუტში ჩავაბარე _ ჯერ კინომცოდნეობის, შემდეგ კი სარეჟისორო ფაკულტეტზე. თავის დროზე ჩემზე პირველი და გასაოცარი შთაბეჭდილება მოახდინა დიდი იტალიელი რეჟისორის, ბერნარდო ბერტოლუჩის ეპიკურმა ფილმმა «მეოცე საუკუნე». ჩემი პროფესიული არჩევანი ასევე განაპირობა მამაჩემმა, რამაზ ყანჩაველმა, რომელიც ხელოვნების, კინოს, თეატრის დიდი მოყვარულია და ეს სიყვარული მეც გადმომდო. 90-იან წლებში თეატრითაც ვიყავი გატაცებული, ვწერდი პიესებს. დავდგი ოთხი სპექტაკლი ქუთაისში, მათგან ორი რუსთავის თეატრალურ ფესტივალ «ოქროს ნიღაბზე» იყო წარმოდგენილი და პრიზებიც დაიმსახურა. ერთხანს ბატონ რეზო გაბრიაძესთანაც გავდიოდი მასტერკლასს მის მიერ დაარსებულ მარიონეტების თეატრში. ამის შემდეგ ჩავაბარე კინოსარეჟისორო ფაკულტეტზე, ბატონ რეზო ესაძის ჯგუფში.

_ რას უკავშირდება შენი პირველი წარმატება? როდის ირწმუნე, რომ უკვე დამოუკიდებლად შეგიძლია ფილმების გადაღება?

_ ჩემი პირველი მოკლემეტრაჟიანი, შავ-თეთრი ფილმია «ახალბედა #21», რომელიც უახლოესი ადამიანების, გიზო ბერაძისა და გივი ყანჩაველის თანადგომით გადავიღე. 1999 წელს რომის საერთაშორისო კინოფესტივალზე ფილმი საუკეთესო მოკლემეტრაჟიანი ფილმისთვის გრან-პრით დააჯილდოვეს. ეს დიდი სტიმული აღმოჩნდა შემდგომში ფილმების გადასაღებად. «ახალბედა #21» უკვე დაშლილი ქვეყნის არარსებულ ქარხანაშია გადაღებული და მასში პოსტსაბჭოთა საქართველოს რეალური თუ ფანტომური ტკივილები იკითხება. ახალბედა სამხედრო მოსამსახურე თითქოს კაფკას მიერ აღწერილ კანცელარიულ აბსურდში ხვდება _ ქაღალდის კომბინატში, სადაც რაღაც სამოქალაქო თავდაცვის კურსების მსგავსი რამ ტარდება. მინდოდა აბსურდის, შიშისა და თეატრალურობის ატმოსფერო ჩემი რეჟისორული ხელწერით ამესახა. ეს უფრო ბრუტალურ ფორმებს იღებს ფერად, დეკორაციულ ფილმში «დამაგრებულები მიწაზე», სადაც უკვე სამყაროსა და სიყვარულის ნგრევის მოტივები პარალელურად ვითარდება. ეს ფილმი-სიზმარი თუ ფილმი-კოშმარი უფრო ექსპერიმენტული კინოსკენ იხრება. ოპერატორია ნუგზარ ნოზაძე. მონაწილეობენ მსახიობები: ნინო ყრუაშვილი, თემო ნაცვლიშვილი, თამილა ლასხიშვილი.

_ თუმცა მალე გერმანიაში გაემგზავრე. ალბათ, ეს რთული და შემოქმედებითი თვალსაზრისით სარისკო გადაწყვეტილება იყო?

_ დიახ, ადვილი ნამდვილად არ იყო ამგვარი გადაწყვეტილების მიღება, მაგრამ ახლაც ვფიქრობ, რომ ჩემი განვითარებისთვის გერმანიაში გამგზავრება აუცილებელი იყო. 2003 წელს გადავიღე «მუდმივი სამალავი», სადაც დასავლური პრობლემები სამხრეთულ მგრძნობელობას ერწყმის. ბერგმანის ანალოგიით შევეცადე, დასავლური «ცოლქმრული ცხოვრების სცენები» ამესახა, სადაც ახალგაზრდა წყვილი _ ქალი და მამაკაცი ეგზისტენციურ კრიზისში თითქოს ნებით ექცევა. ამ ფილმში პირველად შევეცადე ვიდეოარტის გამოყენებას. შესაძლოა, ბევრი არაფერი, მაგრამ მსხვილი ხედები საინტერესო გამოვიდა. ამას მოჰყვა «ექსტრემა», პატარა და თეატრალური ხერხით გადაღებული ფილმი, რომელიც იმდენად ექსტრემალური გამოდგა, რომ თითქმის სამი წელი მომიხდა მუშაობა. ეს არის ადამიანი-მსახიობის, ადამიანი-ნიღბის ბრძოლა სოციალურ გარემოსთან, რომელშიც პიროვნება ერთი შეხედვით მარცხდება, მაგრამ საკუთარ თავისუფლებას იცავს. მთავარ როლში ემიგრანტი რუსი მსახიობი ვათამაშე, რომელიც დაახლოებით იგივე პრობლემებს აწყდებოდა ცხოვრებაში, რასაც მისი გმირი ფილმში.

2007 წელს ბავარიაში, ლუდვიგსბურგის სკოლაში გადავიღე ფილმი, რომელზეც უკვე ვისაუბრე... ეს არის «შვიდ-ნახევარი ქალი», რომელიც «არტეს» დაკვეთით შეიქმნა და რომელმაც პრიზები და გარკვეული შემოქმედებითი წარმატება მომიტანა. 2009 წელს გადავიღე ფილმი «6 სურათი სამყაროზე», რომლის პრემიერამ ბერლინის «თეატერჰაუზში» წარმატებით ჩაიარა. ამ ექსპერიმენტული ფილმის შინაარსის გადმოცემა ისევე რთულია, როგორც სიზმრის ახსნა, ან ექსპრესიონისტული ნახატის რეალისტური ხერხებით გადმოცემა. ფილმის სამი ფერი _ ლურჯი, მწვანე და წითელი, არ ატარებს სოციალურ ან პოლიტიკურ დატვირთვას. ფილმის ვიზუალური ზემოქმედება და ატმოსფერო მაყურებლისგან სრულიად ახლებურ აღქმას გულისხმობს.

_ ისევ ახალი ფილმის, «ათასი მეფის» აღქმის პრობლემას დავუბრუნდეთ. არ გეჩვენება, რომ თითქმის ორსაათიან, უჩვეულო და ფანტასტიკურ-სამეცნიერო ჟანრის ფილმს საკმაოდ მომზადებული პუბლიკა სჭირდება?

_ არ გამოვრიცხავ, რომ ცოტა მძიმე შთაბეჭდილება დატოვოს მაყურებელზე, მაგრამ ფილმში ცოტა ეშმაკობაცაა ჩადებული _ ის ვიზუალურად მომნუსხველია. ეს არის უცნაური ფერებისა და ფორმების სამყარო, სადაც სინათლე, უახლესი კომპიუტერული ტექნოლოგიები, ციფრული კინოკამერა და პავილიონის გიგანტური მწვანე სივრცე განსაკუთრებულ ვიზუალურ ეფექტს მოახდენს მაყურებელზე. ისევე როგორც მსახიობთა გრიმი და კოსტიუმები. გადაღებები გასულ წელს ბერლინის ცნობილ კინოსტუდია «უფას» ერთ-ერთ ყველაზე დიდ პავილიონში, ორი თვის განმავლობაში მიმდინარეობდა. თავის დროზე იქ მარლენ დიტრიხი, ერიჰ ფონ შტროჰაიმი და ფრიდრიჰ მურნაუ მუშაობდნენ...

ჩემს ფილმებს კრიტიკოსები ხშირად ექსპერიმენტულს უწოდებენ, თუმცა ჩემთვის სულაც არ არის ექსპერიმენტები. მე ზუსტად ვიცი, რასაც ვაკეთებ, ვყვები და ბრმად ცდებს არ ვატარებ. ფილმების ჟანრები ცხოვრებასავითაა, მასაც ვერ მიაკუთვნებ გარკვეულ ჟანრს და ვერც ჩარჩოებში ჩასვამ. ცხოვრების ერთი რომელიმე დღე შეიძლება დაიწყოს, როგორც კომედია, შუადღე შესაძლოა, «ექშენად» გადაიქცეს, საღამო კი გახდეს საშინელებათა ფილმის ფინალი. წინასწარ არ ვიცი, რა რეაქცია ექნება მაყურებელს, ფილმი მალე გამოვა ეკრანზე და მერე უკეთ ვიგრძნობ კარგსა და ცუდს.

_ შეგიძლია, ახალი ფილმი მოკლედ დაახასიათო, ან გარკვეულ სლოგანად აქციო?

_ ნებისმიერი ჩემი ფილმი არის ჩემი ენერგიის ნაწილი, რომელიც მაყურებლის აზრებსა და აღქმაში ცოცხლდება. არც კი ვიცი, რა შეიძლება იყოს ამ ენერგიაზე უფრო ცოცხალი და მნიშვნელოვანი.

დავით ბუხრიკიძე, გაზეთი ”პრემიერი” 9-15 ოქტომბერი, #6

FaceBook